тарих, риүәйәттәр, легендалар

            Башҡорт аты

     (Экономист яҙмалары)
          «... Ҡайҙа ла ғына бармай, ниҙәр күрмәй...
                Ир-егеткәй менән ат башы».
     Рамаҙан Өмөтбаевтың «Осрашыуҙар — юғалтыуҙар» китабынан, публицистик очерктар, 1984—1993 йылдарҙағы иҫтәлекле ваҡиғалар, «Башҡорт аты» тигән мәҡәләһен тәҡдим итәм.
     Бындағы яҙылған ваҡиғалар бөгөнгө көндәге яландағы хисапһыҙ көтөүсеһеҙ йөрөгән аттарға ҡағылмай тиерлек. Ни эшләп тигән һорауға? — был өйөр-өйөр аттар, күбеһе түрәләрҙеке һәм улар тиҙ байығыу маҡсатынан сығып аттар үрсетәләр, кешеләрҙең, ойошмаларҙың сабынлыҡ, игенлек, көтөүлек ерҙәрен тапап йөрөгән көтөүсеһеҙ малдар. Уларҙан хөкүмәткә лә һәм беҙгә лә зыянынан башҡа бер файҙаһы ла юҡ, налог түләү тигән нәмәләрелә икеле, уларға хисап юҡ.
     Динебеҙ яғынан былар харам малдар: кешеләрҙең ерен тапап, үләнең урлап ашап йөрөгән мал – харамға инә. Ҡымыҙы ла, ите лә харам. Был мал хужалары зәҡәт сығарыуҙы беләләр микән, уныһы ла ҡабул булмаясаҡ, сөнки үҙ көтөүлектәрендә йөрөмәгән малдарҙан зәҡәт алынмай. Хәрәм зәҡәт була. Мәсеттәргә лә һәм башҡаларғала уларҙың саҙаҡаларын алыу тыйыла. Мәжлестәрҙә уларҙың ҡымыҙын үә итен ашау харам ғәмәл. Ҡағыла күрмәгеҙ.
     Бер риүәйәттән килә: тәҡүә динле мосолман малы менән кеше яланы аша үткәндә уны етәкләп алып сығыр булған һәм был мәлдә малының ауыҙына ҡапсыҡ кейҙерергән. Ни эшләп быны эшләйһең, — тип унан һорағандар. Ул яуабында: кеше еренән малым берәй үләнде йолҡоп ашап ҡуймаһын тип, Аллаһ Тәғәләнең асыуынан ҡурҡамын, тигән. Ошо мал ашаған бер бөртөк үләндән һөтө үә ите аша миңә хәрәм инәсәк тигән. Был риүәйәттән сығып кеше хаҡын ашамаҫ өсөн иманыбыҙҙы һаҡлар кәрәк, Аллаһ Тәғәләнән ҡурҡыр кәрәк, шуға ла хәләл үә хәрәмлек мәсьәләләрендә иғтибарлы булайыҡ. тулыһынса ошонда уҡығыҙ...

                                                                     Рәғәиб кисәһе
     Аллаһ Тәғәлә иманлы ҡолдарына мәрхәмәтле һәм шәфҡәтле булғаны өсөн, ҡайһы бер айҙарға, көндәргә һәм кисәләргә өҫтөнлөк бирҙе. Мөхәммәд (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) өммәтенә бик мөбәрәк һәм бик фазыйләтле көн һәм кисәләр бүләк итә. Был замандарҙа (ваҡыттарҙа) ҡылына торған доғаларҙың, тәүбәләрҙе ҡабул ителәсәген белдертте. Ҡолдарының күп ғибәҙәт ҡылыуҙары, доға һәм тәүбә итеүҙәре өсөн шундай замандарҙы (ваҡыттарҙы) сәбәп итә. Был мөбәрәк һәм фазыйләтле көн һәм кисәләренең бер өлөшө өс айҙар исемен йөрөткән Рәжәб, Шәғбан һәм Рамаҙан айҙары эсендәлер, Рағаиб, Миғраж, Бәраәт һәм Ҡәҙер кисәләре был айҙар эсендә ҡәҙерле һәм тиңһеҙ кисәләрҙер. тулыһынса ошонда уҡығыҙ...

                                                         Әбйәлилдәр 1812 йылда

                                      1812 йылғы Ватан һуғышында — әбйәлилдәр
          1812 йылдың 12 июнендә Франция ғәскәрҙәре Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлаған. 8 августа батша Александр I Ырымбур губернаһы башҡорттарынан 30 һәм унан да күберәк һыбайлы полк тупларға тигән бойороҡ сығара һәм уны утәуҙе Ырымбур губернаһы ғәскәрҙәренең баш атаманы Углицкийға йөкмәтә.
     Июль-октябрь айҙарында 18 башҡорт атлы полкы ойошторола. Бөтәһе I Ватан һуғышында башҡорттарҙан тупланған 28 һыбайлы полк ҡатнаша. Хәҙерге Әбйәлил районы биләмәһендә, элекке 6-сы башҡорт кантонының, Үрге Урал өйәҙендә ике — 14-се һәм 15-се атлы полк төҙөлә. 7 октябрҙә улар һуғышҡа оҙатыла. тулыһынса ошонда уҡығыҙ...

                                                                         Йөрәк хәтере

     Мин Мәхмүтова Хәснә Насибулла ҡыҙы, 1938 йылда Буранғол ауылында, ярлы крәҫтиән ғаиләһендә тыуғанмын. Бала сағым Бөйөк Ватан һуғышы осорона тура килә. Атайым һуғышҡа киткәс, бәләкәс кенә бер бүлмәле өйҙә өс бала ҡалдыҡ: ағайым, апайым һәм мин. Бына шул ваҡыттан аслыҡ, яланғаслыҡ башланды ла инде...” Көҙөбил” колхозы инәйҙәргә, ҡарттарға, бала-сағаға ҡалды. Инәйҙәр ҡара кискә ҡәҙәр кәбән дә ҡойҙолар, иген дә урҙылар, колхоз малына бесән эшләнеләр. Эшселәр төшкө ашҡа ыумас, өйрә, ҡатыҡ, ҡатырмаҡ алып баралар. Ҡайһы ваҡыт эш хаҡына икейөҙ грамм он бирәләр ине. Минең инәйем бер һыйырҙан өҙөлмәне, һыйырға ай яҡтыһында бесән эшләр ине, тик 200 литр һөт — һалым, шуға күрә май-ҡаймаҡ ашаған булманы. Май йыйылһа Кирәбе ауылына алып барып һатып килә торғайны, сөнки сарыҡ тегеп кейергә еп, күн һәм башҡа донъяның кәрәк ярағы күп кәрәк. Мин бала сағымда ит ашағанымды хәтерләмәйем, сөнки һыйырҙың быҙауын йылда хөкүмәткә тапшырып торҙоҡ, тағы ла 200 йомортҡа, һарығың бармы, юҡмы һорап тормайҙар, һарыҡ йөнө лә йылда тапшырырға тура килде. Тағы инәйҙәрҙе “займ” тигән нәмә йонсота ине, нисә һум түләп алғандарҙыр инде, мәжбүри эш булды. Минең бала саҡта ашап үҫкән аштарым: кәһәл, ыумас, ҡатыҡ, ҡурмас, өйрә... Инәйем кәһәл бешерергә ҡуйһа беребеҙҙе туҡтауһыҙ болғап торорға ҡуша, уны һоло ононан бешерәләр, болғатмаһаң күмһей. Ҡатырмаҡты әшәк өҫтөнә һалып алалар, инәйем бер ҡатырмаҡты дүрткә бүлә ине. Беҙ оҙағыраҡҡа етһен тип, әҙләп кенә семтеп ашайбыҙ. Исмаһам ауылыбыҙҙа картуф үҫмәне, ҡырау алып торҙо, тиҙәр.
тулыһынса ошонда уҡығыҙ...