Бүгәс (Пугачёв)

   Элек Ҡотан ауылы тапҡырындағы Иҙел аръяғы башҡорт ере булған, шунан бер ваҡыт Вознесенский исемле рус кешеһе килеп башҡорттарҙан ер һораған:
   — Миңә бер үгеҙ тиреһе ҙурлығында ғына ер бирегеҙ, — тигән.
Башҡорттар:
   — Ал әйҙә, ал, — тиешкәндәр.
   Шунан теге Вознесенский килеп килешеү ҡағыҙы яҙышҡан да, бер үгеҙ тиреһен тун атып, телгеләп һуҙған, ти. Шулайтып был егерме биш дисәтинә ерҙе биләгән дә алған, ти. Шунан ул завод һала башлай. Был баҡыр иретеү заводы була Руданы Дубинскиҙан килтергәндәр.
Ул килеп аҙмы-күпме ултырыуы булған, башҡорттар баш күтәргән. Юлай Аҙналин үҙенең улы Салауат менән Имән йорт ауылында һуғышып, ошо яҡҡа юл тотҡандар. Бүгәс Кананикольск заводын емереп килә ята икән. Улар бейек тау башынан таш мәсетте туптан атып емерттерә башлағандар. Шунан ғына кемдер белеп ҡалын, атыуҙы туҡтаттыра. Шулай итеп, беҙҙең ауылда борон Бүгәс батша, Салауат, уның атаһы Юлай Аҙналин булған. (Улар атҡан тун йәҙрәләре элек бик кун табыла ине. Бына береһе әле дә бар, ауырлығы 400 грамм.) Читать далее →

                                                          Батырша менән Яныш

   Батырша хәҙрәт Юғары Ҡарышта тыуып үҫкән.
   Юғары Ҡарыш үҙе бик күптәнге ауыл. Юғары Ҡарышҡа башта Алтай тауҙарынан ике бабай килеп ултырған. Береһе — Байбирҙе, береһе — Туҡай ҡарт. Шулар нигеҙләгән әлеге ауылдарҙы. Ауылдары хәҙерге ике Ҡарыш — Юғары һәм Түбән Ҡарыш —араһында булған. Был ҡарттар нәҫеле үрсеп киткәс, бүленеп ултырғандар: Банбирҙе— Юғары Ҡарышта, Туҡай — Түбән Ҡ арышта.
   Был тирәләр әүәл әҙәм үткеһеҙ ҡуйы урманлыҡ булған. Ҡара тупраҡлы ерҙә игене лә бик уңған. Шундай урман-һыуы, шәп ере булған был яҡҡа ситтән күп кешеләр килеп ултыра башлаған. Иҙел буйынан Таулар ауылынан килеп ултырғандар. Ырымбурҙан килгән нәҫел бар. Аҙаҡ мишәрҙәр күбәйгән.
   Батырша хәҙрәт заманында беҙҙең ауыл тирә-яҡта данлыҡлы булып киткән. Хәҙрәт үҙе мәҙрәсә тотҡан, шунда мөдәррис булып балалар уҡытҡан. Уҡымышлы булғаны өсөн тирә-яҡ ауылдарынан бай кешеләр үҙ балаларын Батырша хәҙрәттә уҡытырға тырышҡан.
Батыршаның бик абруйлы булып китеүе Яныш старшинаға оҡшамаған. Ул, күрәһең, үҙ дәрәжәһе тешөүенән ҡурыҡҡан. Үтә тәкәббер, көнсөл, хәйләкәр әҙәм булған ул. Тирә-яҡ халҡын үҙ ҡулында ҡан ҡалтыратып тотҡан, ти. Читать далее →

                                                          Бабсаҡ менән Күҫәк

   ... Имеш, бынан бик күп заман элек хәҙерге Мәсемтау тирәһендә Мәсем хан йәшәгән, бик күп ерҙәрҙе биләп, бөтә ырыуҙарҙы үҙ ҡулында тотҡан.
   Мәсем хандың ҡырҡ улы менән һылыу бер ҡыҙы була.
   Көндәрҙән бер көндө хандың ҡырҡ улы, ҡырҡ дөйәгә атланып, юлға сыҡҡан икән. Юлда уларға бер уҫал януар тап булып, ҡырҡ дөйәһе менән, хандың утыҙ биш улын ҡырып ташлай. Тик биш кенә егет был бәләнән ҡасып ҡотола алған. Былар аталарына хәбәр ебәрһә, хан быға аптырап ҡалған. Ат еткән ергә ат саптырып, хат еткән ергә хат ебәреп, бөтә ырыуға ла тарата. Быны ишетеп, батырҙар һөйәк һаплы һөңгөләрен, алмас ҡылыстарын, суҡмар-киҫтәндәрен алып, аттарына менәләр. Бөрйәндең ырыу башлығы Ҡарағоломбәт тә ике йөҙ илле батыры менән килгән. Тик иң алыҫ Ҡыпсаҡ ырыуының башлығы Бабсаҡ бей генә килеп етмәй. Уның яңыраҡ ҡына йәрәшкән Йәмилә исемле йәш кәләше, иренең юлға сығырын белеп, ебәрмәҫкә ялына башлай.
   Йәмилә бик һылыу була. Бабсаҡ уны ҡырғыҙ яғынан алып ҡайтҡан икән. Кәләше бик инәлеп, күҙ йәше менән ялбара башлағас, Бабсаҡ уны янына ултырып өгөтләй башлай.
   — Ҡайғырма, Йәмиләм, мин иҫән-һау әйләнеп ҡайтырмын,— ти. Йәмилә, ниҙер һиҙенеп, болоҡһой. Быны күргән Бабсаҡ:
   — Өҙгөләнмә, илама, Йәмиләм, мин һине бер ваҡытта ла яңғыҙ ҡалдырмам. Әгәр мин ҡайталмаһам, һин бит яңғыҙ түгел, тиҙҙән һин ир бала табырһың, ул һиңә ярҙамсың булыр,— ти ҙә, хушлашып, Мәсем ханға ҡарай юл тота.
   Мәсем ханға етмәҫ элек өс көн алда Бабсаҡ менгән ат тояҡтарының тауышы ишетелә. Бөтәһе лә, уны көтөп, ҡаршы сыға. Атаһының тыйыуына ҡарамай, хан ҡыҙы ла юлға сығып тора.
   Батырҙар бөтәһе лә йыйылып бөткәс, хан уларға ҡот осҡос януарҙың ҡырҡ дөйәле каруанды ҡырып, улдарын үлтереүен әйтеп, ошо януарҙы тотоп үлтерергә әмер бирә, януарҙы үлтергән кешегә ярты байлығы менән ҡыҙын бирергә вәғәҙә итә. Читать далее →

                                        Зәйнулла ишан шәжәрәһе

   Уның ата-бабалары бик борондан билгеле. Уларҙың 18 быуындан тораған шәжәрәһе беҙгә килеп еткән. Хәҙерге ваҡытта уларҙың киң таралған нәҫеле Башҡортостанда, Силәбе һәм Курган өлкәләрендә, шулай уҡ Рәсәйҙең башҡа төбәктәрендә йәшәйҙәр.
   Ишан-хәҙрәттең ата-бабалары
Туҡһаба бей
Ҡаңлы (Алтайҙа)
Миңтәй (Сыңғыҙхан осоро)
Шахмай (Шәйехмамай)
Һеркә
Манғут
Ятабей
Яңыш
Ураҙғәли
Моратҡол
Тупый
Солтанай
Ғашиҡ
Байрамғол
Муса
Рәсүл (имам)
Хәбибулла (хәлфә)
Зәйнулла Рәсүлев Читать далее →

                                   Ер һәм йыр улы

     "Ер һәм йыр улы" китабынан өҙөк (Китапта йырсы, сәсән, йыраусы Мөхәмәтйән Абдулла улы Ҡаҙаҡбаевтың ҡатмарлы һәм фәһемле тормош юлын сағылдырған хәтирәләре тасуирлана, халыҡ йырҙары, мөнәжәттәр, таҡмаҡтар, ил ағаһы хаҡында төрлө йылдарҙа донъя күргән мәҡәләләр килтерелә) авторҙар Раушания Ҡаҙаҡбаева, Бүләкбикә Ҡаҙаҡбаева

         Әсәйемдең ата-әсәһенең Аҡһыйырҙағы йәшәйеше

     Мине, бер йәш тулыр-тулмаҫтан, әсәйемден аталары Аҡһыйырға алып ҡайтҡан, һәм мин әсәйемдең тәүге иренән булған Зәйнәп апайым менән 16 йәшемә тиклем уларҙа тәрбиәләндем.
     Сәйетгәрәй ҡартатай указлы мулла булды. Ул, Мекетәләге (Ырымбур өлкәһенең Мөхәмәтйәр ауылы) Минһаж хәҙрәттең мәҙрәсәһендә дини белем алғас, Өфө дини идаралығының указы менән Аҡһыйыр ауылына мулла итеп тәғәйенләнә (фотоға ул шул указ ҡағыҙын тотоп төшкән). Ҡартатайҙың атаһы Бәхтеғәни — мулла табип, унын ҡустыһы Шәкир — Аҡташта мулла булып торғандар. Ҡартатай бушлай малайҙар уҡытты: яҙыу танытты, дин ғилемен дә өйрәтте, ҡартәсәй өйҙөң икенсе яртыһында ҡыҙҙарҙы йыйҙы. Бик ғилемле булмаһа ла, боронғо яҙыуҙы танып уҡырға өйрәткәндер Читать далее →

                            Ҡарас сәсән

   Башҡорт ҡашҡалары (Башҡорт, ҡаҙаҡ яуҙарынан бер иҫтәлек. Әхмәтша Солтановтың иҫке ҡулъяҙмаһынан алынды. Ваҡиға 1750 йылдарҙа бара.)
   Хәҙерге Тамъян-Ҡатай кантоны Науырҙа ауылы башҡорттарының төп аталары Айбағыш, Көнбағыш исемле ике бер туған булған. Айбағыштан Килдеш исемле атҡыс-мәргән тыуып, заманында уға тиң булмаған. Көнбағыштан Ҡушкилде тыуып, ул да атҡыс булған. Ҡушкилденән Ҡарас исемле бер улан ҡалған. Ҡарас та атаһы һымаҡ, уҡ-һаҙаҡҡа бирелеп, йәштән батырлыҡ, атҡыслыҡ исеме алып, һәр ваҡыт Килдеш батыр менән бергә яу сабып, яу ҡайтарып йөрөгән. Әүәл атҡыстар йыйылышып майҙан тотҡанда Килдеш менән Ҡарастың алдына һис кем сыға алмаған.
  Читать далее →

                       Әбйәлил, Баймаҡ изгеләре

   Хөсәйен әүлиәгә халыҡ элек-электән күп йөрөгән. Совет власы заманында ла юл өҙөлмәгән. Әүлиәнең хикмәтле һуҡмағы булған. “Ауҡа йылғаға төшкәнен – тәһәрәт алырға, ә өҫкә менгәнен – намаҙ уҡырға барған һуҡмағы”, тип аңлаталар ине. Ул һуҡмаҡ яҙлы-көҙлө ныҡ беленә. Тирә-йүндәге үләндәр һарғайһа ла, һуҡмаҡ юлындағы үләндәр йәшел көйө ҡала. Шунан, тирә-яҡта ҡылған үҫә, ә һуҡмаҡ тирәләй генә еләк япраҡтары.
   Элек тапма ауырыуы ныҡ көслө ине бит. Әүлиә зыяратына килеп, аят-доғалар уҡып, Хоҙайҙан һорап, шул ауырыуҙарҙан ҡотолғандар. Шуларҙың араһында минең әсәйем дә бар. Хөсәйен ауылына барып етмәҫ элек тау битләүендә, юлдан йөҙ-йөҙ илле метр тирәһе ерҙә ул әүлиә ҡәбере.
Мәхмүттән Ҡалмаҡ ауылына барған осонда, Түбә башында ике әүлиә ҡәбере бар. Бер йәй ныҡ ҡоролоҡ булғас, кемдер: “Әүлиә зыяраты аяҡ аҫтында тапалып ята. Кәртәләгеҙ”, – ти. Кәртәләп ҡуялар, шунан ямғыр яуҙы, тиҙәр.
Читать далее →

                                      Өләсәй

    Һеҙҙең иғтибарға Ишғәли Нурғәлиев яҙған “Ҡарабаш турғай” яҙмышнәмә                                                  әҫәренән өҙөк
                                                            Иманым — үҙем!
                                                            Ҡөрьәндер — һүҙем!
                                                                             Шәйехзада Бабич
   Минең уйлауымса, һәр сабыйҙың иң ышаныслы, иң яҡын кешеһе була. Минең дә балалыҡ йылдарымда шундай шәхес өләсәйем булғандыр. Юҡ, өләсәй татлы телле лә, йомарт та түгел ине, шулай ҙа сабый сағымда уҡ аңлағанмын, күрәһең: өләсәй булмаһа, минең өсөн яҡты донъяның ишеге ябылырға торалыр кеүек... Һәм ғүмерем буйына ҡолағым төбөндә уның һүҙҙәрен ишетеп йәшәйем. Мин белгәндә олатай исем өсөн генә ғаилә башлығы ине. Әлбиттә, ваҡытыңда бөтә йорт хужалығы уның ҡаты ҡулдарында була. Әммә бер һыйыр ғына ҡалғас, йорт дилбегәһе өләсәй ҡулына күсә. Бар мөлкәтен колхозға биргән өсөн өләсәй олатайҙы үҙенең беренсе дошманы итеп күрҙе, уға аҡланыу өсөн һүҙ ҡатырға ла ирек бирмәне.
Читать далее →