Архив рубрики: тарих, риүәйәттәр, легендалар

Ислам и башкиры

Ислам и башкиры

Распространение Ислама среди башкир

В самом конце I и с начала II тысячелетия н.э. на территории Башкирского Приуралья происходят важнейшие социальные изменения, впоследствии оказавшие определяющее влияние на все стороны жизни башкирского народа. Эти изменения послужили толчком для ускоренного развития новой фазы этно и культурогенеза. Отчетливое выражение эти процессы находят в факте постепенного распространения в регионе мировой монотеистической религии – ислама. Конечно же, идеологическая перестройка уходит своими корнями в базисные – экономические, а затем и политические явления. Новации в социально-экономической области послужили главными предпосылками значительных изменений в сфере культуры, и, в частности, в духовной сфере.
Читать далее →

Башҡорттар

Башҡорттар

Халыҡтың ауыҙ-тел ҡомартҡыларынан күренеүенсә, Россия власы аҫтында ҡалғанса, аҫаба йәки күсмә башҡорттар бейҙәр тарафынан идара ителгәндәр, һәм был бейҙәр йыш ҡына вассал рәүешендәрәк ханға буйһонғандар. Бындай бейҙәр йәки хан вассалдары аҙ булмаған.
[Башҡорттарҙың] йорт хужалығы башлыса малсылыҡтан торған. Ҡатын-ҡыҙҙар ебәк менән, ә ярлылар үҙ буяғына, йәғни буяуына буялған йөн менән киндер халат — сисбе ише әйберҙәр сиккәндәр. Был буяҡ фабрикала эшләнгән нәмәләр тарафынан ҡыҫрыҡланып баҫтырылып ҡалынған. Хәҙерге ваҡытта был буяҡ күберәген — ул да булһа йәшерен рәүештә генә — Верхнеурал әйәҙе ҡатай башҡорттарында ҡулланыла. Ҡашмау тубый, ҡыҙҙар таҡыяһы, һарауыс яға, йәғни күлдәк өсөн нағышланған ҡатын-ҡыҙҙар яғаһы һәм шуның ише боронғо башҡорт кейем-һалымдары аҡрынлап ҡулланыуҙан сыға бара. Ҡарттар әйтеүенсә, холоҡ-ҡылыҡтар ҙа, ғөрөф-ғәҙәттәр ҙә шулай уҡ яманға табан үҙгәрҙе. Шуға күрә йырҙар ҙа үткән ваҡыттарҙа йырланған йырҙар түгел. Халыҡ үҙенең ғөрөф-ғәҙәттәрен дә, етештереү нәмәләрен дә, йәғни сигеүҙән, туҡыусылыҡтан, ҡамыт-дуғалар, тирмәләр һәм башҡаларҙы яһауҙан да яҙҙы, шуға күрә лә кәйеф-сафа ҡороуға бирелде, тип һөйләйҙәр.
Читать далее →

Башҡорт көрәшсеһе

Башҡорт көрәшсеһе

Башҡорт батырҙары бил көрәшендә бер ҡасанда һыр бирмәгән. Был әҫәрҙә ун туғыҙынсы быуаттың аҙағында башҡорттарҙың көрәшсе батыры Абдулла Нафиҡов тураһында шул замандың билгеле кешеһе Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев яҙған хәбәрҙән аҫтағы тексты тәҡьдим итәм.
Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев “Йәдкәр” китабындағы әҫәрҙә яҙа: Беҙҙә, Өфө ҡалаһында, 29 ғинуар көнөндә Россиялағы “Первое товарищество” циркында политика өлкәһендә Япон-Ҡытай һуғышы һымағыраҡ ваҡиға булып үтте. Ошо нәмә алдынан уҡ үҙе 13 музыка оркестранты күтәргән данлыҡлы Россия көрәшсеһе Моорҙың (Знаменский А. В.) Абдулла Нафиҡов тигән ит сабыусы булып эшләгән башҡорт менән циркта көрәшәсәге, еңеүсенең ул мәлдәге 100 һум аҡса менән бүләкләнәсәге хаҡында иғлан ителеп ҙур реклама яһалды. Был цирктағы буласаҡ көрәштең “аҡса һуғышының” ҙур килем бирәсәген һиҙеп алып, билет хаҡында арттыра һалдылар.
Читать далее →

Башҡорт

Башҡорт

Башҡорт халҡының аҡ һәм ҡара көндәре

Россия тауарихтарынан, хосусан «Уфимская справочная книга» һәм «Губернские ведомостиҙарҙан» мәғлүмдер ки, Иван Васильевич Грозный заманында, башҡорттар ихтияр баш һалған өсөн, ерҙәренә грамоталар бирелеп, [уларҙан] себер татарҙарынан һәм ҡырғыҙҙарҙан (ҡаҙаҡтарҙан.— Ғ. Ҡ.) рус һәм үҙ ерҙәрен һаҡларға вәғәҙә алынған. 1556 [йылда] йәнлек тиреһенән һәм балдан бәйғәт* биргәндәр. Яһаҡты Ҡазанға түләгәндәр. Әммә 1572 йылда, Ҡазанға йөрөмәктәрен йыраҡ тип, Торатауҙа, йәғни Өфө тауында ҡала һалырға һәм ғәскәр тоторға һорағандар. Сөнки ул заманда ҡалмыҡ халҡы көслө булып, башҡорт йортон бик ғарәт* ҡылғандар. 1574 йылда Иван Нагой исемле ҙур чиновник ҡәлғә һала башлаған. 1575 йылда Себер ханының балалары Аблай менән Тәүкил Өфө ҡалаһын һалыуға мәнег* ҡылғандар. Башҡорттар, рустар менән бер яҡлы булып, себер татарҙарын боҙоп, хан балаларын әсир иткәндәр. Был яҡтан башҡорттар гәһедтәренә вафа ҡылғандар*. Шул йылда башҡорт дүрт юлға бүленеп, дүрт старшина ҡуйылған: Себер, Ҡазан, Нуғай һәм Оса юлдары.
Читать далее →

Фәхретдинов Ризаитдин. Нәсихәттәр

Фәхретдинов Ризаитдин. Нәсихәттәр

Ололар өсөн нәсихәттәр
Бисмилләһир-рахмәнир-рахим
Әгәр нәсихәт итеү «мин үҙем гүзәл холоҡло кеше» тиеү мәғәнәһендә булһа, ошондай китап һәм рисәләләр яҙыуға «быларҙы тик мин генә беләм» мәғәнәһе бирелһә, нәсихәт һөйләү йәки китап яҙыу түгел, хатта ауыҙымдан бер хәреф сығармаҫ, ҡәләм менән ҡағыҙ ҡулыма ла тотмаҫ инем.
Ләкин нәсихәт һөйләүгә һәм китап яҙыуға аҡыл эйәләре бындай мәғәнәләр түгел, бәлки өҫтәрендә булған бурыстарын төшөрөү, аҙмы- күпме файҙалы әйберҙәрҙе киләсәк быуындарға ядкәр (иҫтәлек) ҡалдырыу мәғәнәһе бирә.
Бер ата ни ҡәҙәр гонаһлы булһа ла, балаларына нәсихәт биреү бурысы өҫтөнән төшмәй. Ғаилә башлығының ни ҡәҙәр кәмселектәре булһа ла, үҙе һәм үҙенә аманат ителгән ғаиләһен тәрбиә итеү вазифаһынан азат һәм мәхрүм ителмәҫ, «Һәр берегеҙ көтөүсеһегеҙ һәм һәр берегеҙ көтөүегеҙ хаҡында яуап бирәсәкһегеҙ» мәғәнәһендә булған: «күллүкүм рағин үә күллүкүм мәсъүлүн ғән рағиййәтиһи» изге һүҙҙәр һәр кем өсөн бер тиң хөкөмдөр
Читать далее →

Башҡорт алтыны

Башҡорт алтыны

Шундай легенда бар. 1557 йылда Башҡортостанға Иван Грозныйҙың юғары чиндағы хеҙмәткәре килә. Башҡорттар уға Мәскәү батшаһына ихтирам йөҙөнән ҙур алтын ҡойолмаһын бүләк итә. Ҡайтып барғандарында уларҙың юлын юлбаҫарҙар быуа. Алыш башлана. Батша кешеләренең береһе ҡаса, әммә юлбаҫарҙар тиҙҙән уның зҙенә төшә. Ҡасып ҡотола алмағанын белгән һалдат ҡиммәтле төргәкте ергә күмә. Эҙәрләүселәр уны ҡыуып етә һәм, батшаға тип бирелгән бүләкте таба алмағас, һалдатты асыуҙарынан тураҡлап ташлайҙар.
Алтын ҡойолмаһы ерҙә 400 йылдан артығыраҡ, ер һөргән ваҡытта бер механизатор табып алғансы, ята. Табышты «Ирәндек айыуы» тип атайҙар, сөнки ул, ысынлап та, тайга «хужа»һына оҡшаған: «күҙҙәре» ап-асыҡ күренеп тора, «томшоҡ», «ҡолаҡтары» бөкләнгән, «тәпәйҙәре» ҡаушырылған. Ҡойолманың ауырлығы — 4 кг 788 гр. Белгестәр алтын табылған ерҙе тикшереп, унда алтын бөртөктәренең булыуы мөмкин түгел, тигән һығымта яһай. Һәм легенданы иҫләйҙәр. Хәҙер был алтын ҡойолмаһы — Башҡортостан Республикаһы һәм Рәсәй Федерацияһының милли байлығы. Ул бөгөн БР Финанс министрлығы ҡарамағында һәм республиканың Милли банкында һаҡлана.
Читать далее →

Әбйәлилдә хәҙрәттәр кәңәшмәһе

Әбйәлил районы Асҡар ауылында Урал аръяғы хәҙрәттәренең дини кәңәшмәһе үтте.
Был сараға Өфө ҡалаһынан һәм 11 райондан хәҙрәттәр килде. 15 март 2017 йыл.

Мечеть деревни Таштимерово

Мечеть деревни Таштимерово

История мечети и мулл деревни Таштимерово.
По архивным материалам, в 1850-х годах, в середине 19 века, в деревне Котлогильде (ныне деревня Таштимерово Абзелиловского района) была мечеть, и учили там детей. В начале 20 века муадзином мечети был Айнулла Шарафиевич Шарафутдинов. Старая мечеть деревни Таштимерово находилась на месте, где сейчас находится дом Валиуллиной Альфии Барыевны. Возможно, мечеть действовала до конца тридцатых годов. После создания колхозов, атеисты превратили мечеть в клуб. По рассказам пожилых людей, мечеть, превращенный в клуб, наверно имел большие размеры, раз там была сцена, зал для зрителей и гримерная для приезжающих артистов драмтеатра из города Сибай. Также показывали кино, киномехаником был житель деревни Янаул по имени Расих. Читать далее →

Яҙмыш — һикәлтәле юл

Яҙмыш — һикәлтәле юл
(Хәтер осҡондарынан тоҡанған фәлсәфәүи уй-фекерҙәр)
Әгәр ат һөрөнһә, Атты ғәйепләмә. Юлды ғәйеплә... Рәсүл Ғамзатов
Инеш

Кешенең ғүмер юлы һис тә һыҙыҡтарға бүлгеләнеп, юл билдәләре, светофорҙар ҡуйылған шыма асфальт юлға һис тә оҡшамаған. Киреһенсә, ул йә һикәлтәле, ҡараңғы урмандар аша үтеүсе, тау-ташлы һәм боролмалы һуҡмаҡтарға, йә бер көнө ҡояшлы, икенсеһе ел-ямғырлы, ҡайһы саҡ туңдырып хафаландырған, икенсе осор йылытып, ҡыуандырған һауа торошона тиң. Тормош -шатландырып та, ҡайғыртып та, йылындырып та, өшөтөп тә ала торған сәйер ысынбарлыҡ. Йәш сағында кеше алдағы көндәрҙең ҡайһыһы ел-ямғырлы, ҡайһыһы аяҙ булырын күҙ алдына ла килтерә алмай ҙа, кәрәк тип тә тапмай. Был хәлде ҡалаға машинала инә башлағандар менән сағыштырып була: таныш булмағандар бараһы еренә аҙаша-һораша, тегеләй ҙә былай интегеп йөрөп, ә таныш булғандар бер ниндәй көсөргәнешһеҙ, тиҙ һәм енел генә барып етә. Кеше, олоғая килә тәжрибә туплап, донъя хәлдәрен самалап, иртәгәһе көндә һәм киләсәктә ни буласағын һиҙемләү һәләтенә эйә була бара. Тормош тәжрибәһен ололар йәштәр менән күберәк уртаҡлашһа, йәштәр уларҙың кәңәшенә иғтибарлы булһа, юлын күптәр көтөлмәгән хаталарҙан азат булып үтер ине. Ҡайһы саҡ кеше хаталанмаҫҡа тырышып, хәҡиҡәтте белеп йөрөһә лә, уны тормошҡа ашыра алмай. Күптәр хәҡиҡәтте аңламай, ә уны үтә күргәндәр күпселекте ышандыра алмай, тауышланып йә эстән ғазапланып йәшәй. Тормошонда ниндәй һикәлтәләр булырын алдан белмәгән кеше абынып та ҡуя. Читать далее →

Арғаяш башҡорттары тарихынан

Арғаяш башҡорттары тарихынан
"Арғаяш башҡорттарының ауыҙ-тел ижады ҡомартҡылары" китабынан, авторы Дамир Валиев. Силәбе өлкәһе Арғаяш районының өс аҡһаҡалынан яҙып алынған өс тарихи легенда.

Мейәс буйы ауылдарының килеп сығыуы

Бик боронғо заманда Учалы яҡтарында урынлашҡан Наурыҙ ауылында Тәңребирҙе тигән ҡарт оло улына сит ауылдан килен әйттерә. Килен кешенең исеме Аҡһылыу була. Ул үҙе менән бик күп мал эйәртеп алып килә. Оҙаҡ та тормай, Тәңребирҙенең оло улы ауырып үлеп китә. Аҡһылыу тол ҡала. Бер аҙ ваҡыт үткәс, ауыл егеттәре Аҡһылыуға димселәр ебәрә башлай, әммә Аҡһылыу берәүҙе лә яҡын күрмәй, барыһын да кире ҡаға. Ауыл халкына был оҡшап етмәй. Йәш ҡатынға көн күрһәтмәй башлайҙар. Аптырағас, Аҡһылыу ҡыштың бер көнөндә аяғына саңғы кейеп, Мейәс буйлап ер ҡарарға сығып китә. Ул бик оҙаҡ йөрөй торғас, иҫ китәрлек урманлы тауҙар араһында ятҡан мөһабәт күл буйына килеп сыға. Был тирәлә бер ниндәй торлаҡ та, кеше лә күренмәй, ә ҡош-ҡорт йыш осрай. Аҡһылыу бер һунарсыны осрата. Уның әйтеүе буйынса, был күл Арғужа исемле булып сыға. Был яҡта сырҙы һәм һыҙғы башҡорттары йәшәй икән. Һунарсы Аҡһылыуҙы үҙе йәшәгән төйәккә алып ҡайтып ҡунаҡ итә, үҙенең ауылдаштары менән таныштыра. Аҡһылыу был яҡ халҡының үҙҙәре бер төрлөрәк һөйләшеүҙәренә иҫе китеп йөрөй. Былар «һеҙ» тигәнде «һеҫ» тип, «һеҙҙеке» — «һеҫтеке», «беҙҙеке» — «беҫ- теке», «ҡыҙҙар» тигәнде «ҡыҫтар» тип һөйләшәләр икән.
Читать далее →