Урыҫ крәҫтиәндәре хаҡында
Максим Горькийҙың был шаҡ ҡатырғыс мәҡәләһе 1922 йылда Берлинда сыға. Уны Рәсәйҙә һуғышҡа тиклем дә, унан һуң да, үҙгәртеп ҡороу ваҡытында ла баҫтырып сығармағандар, ғөмүмән, бер ҡасан да. Ул урыҫ крәҫтиән массаһының варварлығын һәм артта ҡалыуын һүрәтләй, уҡыусыға был яуызлыҡты тик ғәҙәттән тыш хәл менән генә бөтөрөп була тип әйтә. Дауам итеп автор: «Муса тарафынан Мысыр ҡоллоғонан сығарылған йәһүдтәр кеүек, урыҫ ерҙәренән һәм ауылдарының ярым ҡырағай, аҡылһыҙ, ауыр кешеләре — юғарыла әйтелгән бөтә ҡурҡыныс кешеләр юҡҡа сығасаҡ, һәм уларҙы яңы ҡәбилә — грамоталы, аҡыллы, дәртле кешеләр алмаштырасаҡ».
Бына 100 йылдан ашыу ваҡыт үтеп, яҙыусы Максим Горькийҙың был күҙаллауы тормошҡа аштымы? Юҡ, шул уҡ ҡол булып, «раб» тамырынан рабочий тип аталып, ҡол урыҫтың йоғонтоһона эйәргән икенсе милләтле халыҡ, үҙ фекеренә, уйына, иреклегенә хужа була алмай. Әлеге Муса пәйғәмбәр Мысыр ҡоллоғонан сығарған йәһүдтәр бар ерҙә «грамоталы, аҡыллы, дәртле кешеләр» булып, хатта Рәсәй президентының иң яҡын һәм һөйөклө дуҫтары. Былар, хөкүмәтте пешка урынына тотҡан, нефть-газ, бар ергә хужа булған банкир олигархтар: Ковальчуктар, Кириенко, Роман Абрамович, М. Фридман, Володин, Медведев, Шаломов-Путин һәм бик күп башҡалар. Сит илдәргә сығып киткән шул уҡ йәһүд Явлинский, әлеге Рәсәй режимына талашҡан йәһүд Ходорковский, Гарри Каспаровтар һ. б;. Кем белмәй, Ленин «бабай» ҙа атаһы яғынан йәһүд милләтенән. Был өҫтәге һаналған әҙәм аҡтыҡтары Израил иле паспорттарын кеҫәләрендә йөрөтөп, йәһүд халҡының «тоғро патриоттары», хатта хәрби офицерҙәр, Суровикин... йәһүд затынан, замминистрҙәрҙең ҡатындары йәһүдкәләр, шулай булғас уларҙың балалары — Рәсәйҙең киләсәге шуларҙың ҡулында. Израильдә Путиндың повары, «Вагнер» группаһы етәксеһе Евгений Пригожинды «посмертно» итеп, йоғонтоло йәһүдтәре исемлегенә индергәндәр. Бына ҡайҙа ул аҡыллы халыҡ һәм уның антонимы һуҡыр сысҡан һымаҡ ер һөйөүсе урыҫскийҙәр.
Бына шул М. Горький әйтмешләй: ғәҙәттән тыш хәл менән урыҫ крәҫтиәненән нисек арынырға була? План буйынса алып барылған бәләкәй генә махсус операция ярҙамында Ватанға тоғролоҡ күрһәтеп, Ислам дине һуғыш алып барыу ҡанундарын ҡырҡа боҙоп, Иблискә эйәреп, шунан сит илгә бәреп инеп, уның ерҙәрен Рәсәйҙеке тип иғлан итеп, йөҙҙәр йыл буйы башын фекерләтергә өйрәтмәгән, тарихтан һабаҡ алмаған наҙандарҙы һарыҡтар һымаҡ ҡорбан итеп, уларҙы аҡса һәм тимер ҡалайҙар менән алдарға була... Бына шуға Украина иле башлығы йәһүд Зеленский һәм Рәсәй башлығы йәһүд әсәһе яғынан Шаломов-Путин украин һәм урыҫ крәҫтиәндәренә йәшәүҙәре күңелһеҙ булмаһын һәм ерҙәрендә иркенлек булһын өсөн тиеп, үҙ кеҫәләребеҙҙе ҡалынайтайыҡ тип, килешкәндәр. Был турала Лев Толстойҙың әҫәрҙәрен аҫтағы ссылкалар буйынса уҡығыҙ.
Аҫта, был Максим Горькийҙың мәҡәлләһе урыҫса варианта. М. Горький.
Урыҫ крәҫтиәндәре хаҡында
Мин хөрмәт итергә күнеккән кешеләр: «Рәсәй тураһында нимә уйлайым?» — тип һорай.
Миңә илем тураһында уйлаған бөтә нәмә бик ауыр, дөрөҫөрәге, урыҫ халҡы, крәҫтиәндәр, уның күпселеге тураһында. Минең өсөн был һорауға яуап бирмәү еңелерәк булыр ине, әммә мин артыҡ күпте кисерҙем һәм өндәшмәҫкә хоҡуғым барлығын беләм. Әммә, бер кемде лә хөкөм итмәүемде, аҡламауымды, аңлауымды һорайым, мин бары тик тәьҫораттарымдың ниндәй формаларҙа барлыҡҡа килеүен генә һөйләйем. Был фекер хөкөм түгел, һәм әгәр минең фекерҙәрем хаталы булып сыҡһа, был мине күңелһеҙләндермәйәсәк.
* * *
Асылда, һәр халыҡ — анархик стихия; халыҡ мөмкин тиклем күберәк ашарға һәм мөмкин тиклем аҙыраҡ эшләргә теләй, бөтә хоҡуҡтарға эйә булырға һәм бер ниндәй ҙә бурыстарға эйә булмаҫҡа теләй. Борон-борондан халыҡ йәшәргә күнеккән хоҡуҡһыҙлыҡ атмосфераһы уны хоҡуҡһыҙлыҡтың законлылығына, анархизмдың зоологик тәбиғилегенә ышандыра. Был бигерәк тә Европаның башҡа халыҡтарына ҡарағанда ҡоллоҡтоң тупаҫ һәм оҙайлыраҡ иҙеүен кисергән урыҫ крәҫтиәндәренең массаһына тығыҙ ҡағыла. Рус крәҫтиәне йөҙҙәрсә йыл буйына шәхес ихтыярына, уның эш итеү азатлығына йоғонто яһау хоҡуғы булмаған ниндәйҙер дәүләт тураһында хыяллана, кеше өҫтөнән хакимлығы булмаған дәүләт тураһында. Һәр кемдең сикһеҙ азатлығы менән бөтәһенең дә тигеҙлегенә өлгәшеү өмөтө менән рус халҡы казаклыҡ, Запорожье сечаһы формаһында ошондай дәүләт ойошторорға тырыша. Бөгөнгө көнгә тиклем урыҫ сектантының ҡараңғы күңелендә ниндәйҙер әкиәттәге «Опонь батшалығы» тураһында төшөнсә юҡҡа сыҡмай, ул «ер ситендә» йәшәй һәм унда кешеләр «христиандарға ҡаршы ығы-зығыһыҙ», мәҙәни ижадтың ғазабы менән ғазапланған ҡалаһын белмәйенсә, тыныс йәшәй. Урыҫ крәҫтиәнендә күсмә тормош инстинкты юҡҡа сыҡмаһа ла, ул һабансының хеҙмәтен Аллаһ ҡарғышы тип ҡарай, һәм «урындарҙы алмаштырыу теләге»менән ауырый. Уның һайланған нөктәлә нығынырға һәм тирә – яҡ мөхиткә үҙ мәнфәғәтендә йоғонто яһарға бик аҙ үҫешкән хәрби теләге юҡ тиерлек, әгәр ул быға ҡарар итһә, уны ауыр һәм уңышһыҙ көрәш көтә. Ауыл тормошона үҙенән яңы нәмә индерергә маташыусыларҙы ауыл ышанмаусанлыҡ, дошманлыҡ менән ҡаршы ала һәм тиҙ арала ҡыҫырыҡлап сығара йәки үҙ мөхитенән сығара. Әммә йыш ҡына новаторҙар, ауылдың еңеп сыҡҡыһыҙ консерватизмына юлыҡҡанда, үҙҙәре унан китә. Ҡайҙа ғына барһаң да, бөтә ерҙә лә сүллек яҫылығы асыла һәм алыҫлыҡҡа маныҡтыра.
Талантлы рус тарихсыһы Костомаров: «Дәүләткә ҡаршы оппозиция халыҡта булған, әммә, географик киңлек артыҡ ҙур булғанлыҡтан, ул ҡасыу яғы менән, дәүләт халыҡҡа һалған ауырлыҡтарҙан алыҫлашыу, әүҙем ҡаршылыҡ күрһәтеү, көрәш менән түгел « тип белдерә. Был һүҙҙәргә ҡараған ваҡыттан алып рус тигеҙлегенең халҡы арта, «географик арауыҡ» тарая, әммә психология ҡала һәм ҡыҙыҡлы кәңәшмәлә әйтелә: «Эштән ҡасма, ә эште эшләмә».
* * *
Көнбайыш кешеһе бала сағында уҡ, артҡы аяҡтарына баҫып, тирә-яҡта ата-бабаларының монументаль эш һөҙөмтәләрен күрә. Голландия каналдарынан алып Италия ривьераһы туннелдәренә һәм Везувий йөҙөм баҡсаларына тиклем, Англияның бөйөк эшенән алып ҡеүәтле Силезия фабрикаларына тиклем Европаның бөтә ере кешеләрҙең ойошҡан ихтыярының грандиоз кәүҙәләнеше менән тығыҙ ҡапланған, үҙ алдына ғорур маҡсат ҡуйған ихтыяр: тәбиғәттең стихиялы көстәрен кешенең аҡыллы мәнфәғәттәренә буйһондороу. Ер — кеше ҡулында һәм кеше ысынлап та уның хужаһы. Был тәьҫоратты Көнбайыш балаһы һеңдерә һәм уның күңелендә кешенең ҡиммәтен аңлау, хөрмәт тәрбиәләй уның хеҙмәте һәм үҙенең шәхси әһәмиәтен, хеҙмәт мөғжизәләренең һәм ата-бабалар ижадының вариҫы булараҡ тойоуы.
Бындай уйҙар, бындай тойғолар һәм баһалар урыҫ крәҫтиәненең күңелендә барлыҡҡа килә алмай. Сикһеҙ яҫылыҡта тығыҙ йыйылған ағас, һалам менән ҡапланған ауылдар кешене бөлгөнлөккә төшөрөү, уның теләктәрен һурып алыу өсөн ағыулы үҙенсәлеккә эйә. Ауылдан ситтә крәҫтиән сыға, уның тирәһендәге бушлыҡҡа ҡарай һәм бер аҙҙан был бушлыҡ уның күңеленә үтеп ингәнен тоя. Тирә-яҡта бер ҡайҙа ла хеҙмәт һәм ижадтың ныҡлы эҙҙәре күренмәй. Ер биләүселәрҙең усадьбалары? Әммә улар аҙ һәм уларҙа дошмандар йәшәй. Ҡалалар? Әммә улар ауылдан алыҫ һәм мәҙәни яҡтан әһәмиәтлерәк түгел. Тирә – яғы сикһеҙ тигеҙлек, ә уның үҙәгендә – был мәшәҡәтле ергә каторга хеҙмәте өсөн ташланған ваҡ, бәләкәй кеше. Һәм кеше уйлау, кисергәндәрен иҫтә тотоу, тәжрибәнән үҙ идеяһын булдырыу һәләтен үлтергән битарафлыҡ тойғоһо менән һуғарыла. Урыҫ мәҙәниәте тарихсыһы, крәҫтиәндәрҙе һүрәтләп, уның тураһында былай ти:
«Бик күп хөрәфәттәр һәм идеялар юҡ».
Был ҡайғылы фекерҙе бөтә урыҫ фольклоры раҫлай.
* * *
Бәхәс юҡ — йәй матур «алтын гүзәл баҫыуҙар», әммә көҙ көнө һөрөүсе алдында тағы ла яланғас ер һәм тағы ла ул каторга хеҙмәтен талап итә. Һуңынан ҡаты, алты айлыҡ ҡыш башлана, ер күҙҙе ҡамаштырырлыҡ аҡ саван менән ҡапланған, асыулы һәм ҡурҡыныс итеп бурандар һыҙғыра һәм кеше тар, бысраҡ өйҙә эшһеҙлектән һәм һағыштан тынала алмай. Ул эшләгән бөтә нәмәнән ерҙә һалам һәм һалам менән ҡапланған өй генә ҡала — уны һәр быуындың ғүмерендә өс тапҡыр янғындар юҡ итә.
Ауылдың техник яҡтан примитив хеҙмәте бик ауыр, крәҫтиәндәр уны «страдать» ҡылымынан «страда» тип атай. Уның һөҙөмтәләре бик аҙ булғанлыҡтан, хеҙмәт ауырлығы крәҫтиәндә милек инстинктын тәрәнәйтә, уны кешеләрҙең бөтә гонаһтарын тап ошо инстинкт көсө менән аңлатыусы тәғлимәттәрҙең йоғонтоһона бирешмәҫлек итә.
Ҡала кешеһенең хеҙмәте төрлө, ныҡлы һәм оҙайлы. Үле мәғдәндең формаһыҙ киҫәктәре менән ул ғәжәп ҡыйын машиналарын һәм аппараттарын эшләй, уның аҡылы менән рухландырылған, тере итеп. Ул инде үҙенең юғары маҡсаттарына тәбиғәт көстәрен буйһондора һәм улар уға Сөләймән батшаға көнсығыш әкиәттәре джиндары кеүек хеҙмәт итә. Ул үҙе тирәләй аҡыл атмосфераһын – «икенсе тәбиғәтте» булдыра, ул үҙенең энергияһын механизмдарҙың, әйберҙәрҙең, меңәрләгән китаптарҙың, картиналарҙың төрлөлөгөндә кәүҙәләндергән килеш күрә, һәм бөтә ерҙә лә уның рухының бөйөк ғазаптары, хыялдары һәм өмөттәре, мөхәббәте һәм нәфрәте, уның шиктәре һәм ышаныуҙары, яңы формаларға, идеяларға ынтылышы һүнмәҫ янып торған ҡалтыранған йәне һүрәтләнә, ғәмәлдәр һәм тәбиғәт серҙәрен асырға, йәшәү мәғәнәһен табырға ынтылыш.
Дәүләт власы тарафынан ҡоллоҡҡа эләккәндән һуң, ул эске яҡтан ирекле булып ҡала, тап ошо рух азатлығы көсө менән ул иҫкергән тереклек формаларын емерә һәм яңыларын булдыра. Эш кешеһе, ул үҙе өсөн ғазаплы көсөргәнешле, боҙоҡ, әммә тулылығы менән матур тормош булдыра. Ул бөтә социаль ауырыуҙарҙы, тәндең һәм рухтың боҙолоуын, ялғанды һәм социаль ике йөҙлөлөктө тыуҙырыусы, әммә ул үҙ – үҙен тәнҡитләү микроскобын булдыра, ул уға үҙенең бөтә боҙоҡлоҡтарын һәм енәйәттәрен, бөтә ирекле һәм ирекһеҙ хаталарын, үҙенең һәр ваҡыт һәм мәңгегә ҡәнәғәтләнмәгән рухының бәләкәй генә хәрәкәттәрен ҡот осҡос асыҡлыҡ менән күрергә мөмкинлек бирә.
Яҡындары алдында бөйөк гонаһлы һәм, бәлки, үҙ – үҙенә тағы ла ҙурыраҡ, ул-үҙенең ынтылыштарының бөйөк шәһиде, уны боҙоп, емереп, йәшәүҙең яңы-яңы ғазаптарын һәм шатлыҡтарын тыуҙыра. Уның рухы, ҡәһәрләнгән Агасфер кеүек, киләсәк сикһеҙлегенә, космостың йөрәгенә йәки ғаләмдең һалҡын бушлығына бара, уны ул үҙенең психофизик энергияһы эманацияһы менән тултыра ала, ваҡыт үтеү менән бөгөнгө аҡыл күҙаллауҙарына етмәгән нәмә булдыра.
Инстинктҡа рух мәҙәниәте үҫешенең утилитар һөҙөмтәләре генә мөһим, тик тормоштоң тышҡы, матди именлеген арттырыусы, хатта был асыҡтан-асыҡ һәм кәмһетеүсе ялған булһа ла.
Интеллект өсөн ижад процесы үҙе мөһим; интеллект аҡылһыҙ, ҡояш кеүек, ул үҙ мәнфәғәтен генә ҡайғыртып эшләй.
* * *
Рәсәйҙә Иван Болотников, үҙенсәлекле яҙмышлы кеше була: бала сағында ул татарҙарҙың Мәскәү батшалығының ситке ҡалаларына һөжүмдәре ваҡытында әсирлеккә эләгә, йәшләй төрөктәргә ҡоллоҡҡа һатыла, төрөк галерҙарында эшләй, уны ҡоллоҡтан венециандар һатып ала һәм, бер ни тиклем ваҡыт Дожей аристократик Республикаһында йәшәгәндән һуң, Рәсәйгә ҡайта.
Был 1606 йылда була; Мәскәү боярҙары талантлы батша Борис Годуновты ағыулай һәм аҡыллы ҡыйыу егетте, Иван Грозныйҙың улы Дмитрий исемен ҡабул итеп, Мәскәү тәхетен биләгән һәм, москвалыларҙың азиат ғәҙәттәрен еңеп сығырға тырышып, уларҙан йөҙөнә һөйләгән серле егетте үлтерә:
»Һеҙ үҙегеҙҙе донъялағы иң тәҡүә халыҡ тип һанайһығыҙ, ә һеҙ – аҙғын, яуыз, яҡындарығыҙҙы яратмағыҙ һәм изгелек ҡылырға теләмәйһегеҙ».
Уны үлтерәләр, батша итеп хәйләкәр, ике йәнле Шуйский, кенәз Василий һайлана, үҙен Грозный улы тип танытҡан икенсе самозванец килә, һәм бына Рәсәйҙә сәйәси тарҡалыуҙың ҡанлы трагедияһы башлана, ул тарихҡа «Смуты»исеме аҫтында билдәле. Иван Болотников икенсе самозванецка яҡынлаша, унан самозванец яҡлыларҙың ҙур булмаған отряды менән хәрби идара итеү хоҡуғын ала һәм улар менән Мәскәүгә бара, холоптарҙы һәм крәҫтиәндәрҙе вәғәзләй:
«Боярҙарҙы туҡмағыҙ, уларҙың ҡатындарын һәм бөтә мөлкәтен алығыҙ. Сауҙа һәм бай кешеләрҙе туҡмағыҙ, уларҙың мөлкәтен үҙ-ара бүлешегеҙ».
Примитив коммунизмдың был мауыҡтырғыс программаһы Болотниковҡа тиҫтәләрсә мең холопты, крәҫтиәндәрҙе һәм юлһыҙҙарҙы йәлеп итә, улар батша Василийҙың үҙенән яҡшыраҡ ҡоралланған һәм ойошторолған ғәскәрҙәрен бер нисә тапҡыр туҡмай; Улар Мәскәүҙе ҡамай һәм ҙур ауырлыҡ менән боярҙар һәм сауҙа кешеләре ғәскәре тарафынан ҡыуып сығарыла. Ахырҙа, крәҫтиәндәрҙең был тәүге ҡеүәтле фетнәһе ҡан ағымы менән һуғарыла, Болотниковты әсирлеккә алалар, уның күҙҙәрен тишеп, батырып үлтерәләр.
Болотниковтың исеме крәҫтиәндәрҙең хәтерендә һаҡланмаған, уның тормошо һәм эшмәкәрлеге йырҙар ҙа, легендалар ҙа ҡалдырмаған. Һәм, ғөмүмән, рус крәҫтиәндәренең ауыҙ – тел ижадында ун йыллыҡ дәүер тураһында бер һүҙ ҙә юҡ 1602—1613 йылдар ҡанлы сыуалыш, уның тураһында тарихсы «үҙбилдәләнеш, башһыҙлыҡ, сәйәси аҡылһыҙлыҡ, ике йәнлелек, алдашыу, еңелсәлек һәм дөйөм ихтыяждарҙы баһалай алмаған ваҡ эгоизм мәктәбе»тип әйтә. Әммә былар барыһы ла урыҫ крәҫтиәндәренең көнкүрешендә лә, хәтерендә лә бер ниндәй ҙә эҙ ҡалдырмай.
Италия легендаларында фра-Дольчино тураһында хәтер һаҡланған, чехтар Ян Жижканы хәтерләй, Шулай Уҡ Германия крәҫтиәндәре Томас Мюнцера, Флориан Гейер, ә француздар «Жакерия» геройҙарын һәм шәһиттәрен һәм инглиздәр Уотт Тейлор исеме, халыҡта был кешеләр тураһында йырҙар, легендалар, хикәйәләр ҡалған. Урыҫ крәҫтиәндәре үҙ геройҙарын, юлбашсыларын, мөхәббәт, ғәҙеллек, үс фанаттарын белмәй.
Болотниковтан һуң 50 йыл үткәс, Дон казагы Степан Разин Волга буйының бөтә крәҫтиәндәрен тиерлек күтәрә һәм шул уҡ сәйәси һәм иҡтисади тигеҙлек идеяһы менән дәртләнеп, уның менән Мәскәүгә юллана. Өс йыл тиерлек уның шайкалары боярҙарҙы һәм сауҙагәрҙәрҙе талай һәм ҡыра, ул батша Алексей Романов ғәскәрҙәре менән дөрөҫ алыштарҙа сыҙап ҡала, уның фетнәһе бөтә ауыл Русын күтәреү менән янай. Уны фетнәһен баҫалар, һуңынан үҙен дүрткә тураҡлайҙар. Уның тураһында халыҡ хәтерендә ике-өс йыр ҡалған, әммә уларҙың халыҡ сығышы икәненә шик тыуҙыра, ә мәғәнәһе XIX быуат башында уҡ крәҫтиәндәргә аңлашылмай.
Бөйөк Екатерина ваҡытында урал казагы Пугачев күтәргән ихтилал да шул уҡ ҡеүәтле һәм киң масштаблы була, был казактарҙың дәүләт режимы менән көрәше буйынса һуңғы ынтылышы, тип билдәләй тарихсы С.Ф. Платонов. Пугачев тураһында ла, урыҫ халҡының башҡа, әһәмиәте аҙ булған сәйәси ҡаҙаныштары тураһында ла крәҫтиәндәрҙә сағыу хәтирәләр ҡалмаған.
Улар тураһында тарихсы «Бола заман»дың (Смуты) ҡурҡыныс дәүерендә әйткән һүҙҙәрҙе һүҙмә-һүҙ әйтергә мөмкин:
«Был ихтилалдарҙың барыһы ла бер нәмәне лә үҙгәртмәй, дәүләт механизмына, төшөнсәләр сафына, ғөрөф-ғәҙәттәренә һәм ынтылыштарына бер нәмә лә индермәй»...
Был фекергә рус халҡын иғтибар менән күҙәткән бер сит ил кешеһенең һығымтаһын өҫтәү урынлы. Был халыҡтың тарихи хәтере юҡ. Ул үҙенең үткәнен белмәй һәм хатта, әйтерһең дә, уны белергә теләмәй. Бөйөк кенәз Сергей Романов миңә 1913 йылда, Романовтар династияһының өс йөҙ йыллығы байрамында һәм батша Николай Костромда булғанда, Николай Михайлович шулай уҡ бөйөк кенәз, бер нисә абруйлы тарихи хеҙмәттәрҙең талантлы авторы, — батшаға, меңәрләгән крәҫтиән төркөмөнә иғтибар итеп:
«Ә бит улар XVII быуаттағы кеүек үк, Михаил батшалығын һайлағанда, шундай уҡ; был насар, нисек уйлайһың?»
Батша өндәшмәй. Ул һәр ваҡыт етди һорауҙарға яуап итеп өндәшмәй, тиҙәр. Был ниндәйҙер аҡыл, әгәр хәйлә булмаһа йәки ҡурҡыуҙан килеп сыҡмаһа.
* * *
Мәрхәмәтһеҙлек-был мине ғүмер буйы ғәжәпләндергән һәм ғазаплаған нәмә. Кеше ҡанһыҙлығының тамырҙары ҡайҙа? Мин был хаҡта күп уйландым һәм бер нәмә лә аңламаным, аңламаным.
Күптән, ҡасандыр, мин «Прогресс, как эволюция жестокости» тигән ҡот осҡос исем аҫтында китап уҡыным.
Автор, факттарҙы оҫта һайлап алып, прогресс үҫеше менән кешеләрҙең бер-береһен физик һәм рухи яҡтан тағы ла мауыҡтырғыс ғазаплауын иҫбатлай. Мин был китапты асыу менән уҡыным, уға ышанманым һәм тиҙҙән уның парадокстарын оноттом.
Әммә хәҙер, Европа һуғышының ҡот осҡос аҡылһыҙлығынан һәм революцияның ҡанлы ваҡиғаларынан һуң, хәҙер был әсе парадокстар миңә йышыраҡ иҫкә төшә. Әммә мин шуны билдәләргә тейешмен: урыҫ рәхимһеҙлегендә эволюция юҡ кеүек, уның формалары үҙгәрмәй кеүек.
XVII быуат башы йылъяҙмасыһы уның ваҡытында шундай ғазапланыуҙары тураһында һөйләй: «ауыҙына дары һибеп, уны яндыралар, ә башҡаларға аҫтан дары тултыралар, ҡатын-ҡыҙҙарҙың күкрәктәрен киҫеп, яраларына бауҙар һалып, был бауҙарға аҫып ҡуялар».
18 һәм 19 йылдарҙа Дон һәм Уралда ла шулай уҡ эшләйҙәр: кешегә аҫтан динамит патроны индереп, уны шартлаталар.
Минеңсә, урыҫ халҡына тик инглиздәргә хас булғанса, юмор тойғоһо урынына – айырыуса ҡаты бәғерлелек, һалҡын ҡанлы һәм кеше сабырлығы сиктәрен кисергән кеүек, ауыртыуҙарға ҡаршы кешелектең сабырлығының ныҡлығын, йәшәргә тырмашыуын, йәнен ҡаты ғазаптарға ҡарамаҫтан һаҡлап ҡалырға ынтылыуын өйрәнгән кеүек тойола.
Урыҫ ҡанһыҙлығында Иблис ҡатмарлылығы һиҙелә, унда нескә, нәфис нәмә бар. Был үҙенсәлекте психоз, садизм, асылда бер нәмә лә аңлатмаған һүҙҙәр менән аңлатып булмай. Алкоголизм мираҫы? Рус халҡы Европаның башҡа халыҡтарынан алкоголь ағыуы менән ағыуланған тип уйламаймын, әммә урыҫ крәҫтиәндәренең насар туҡланыуы арҡаһында алкоголь ағыуы Рәсәйҙә, халыҡтың туҡланыуы мул һәм төрлө булған башҡа илдәрҙәгегә ҡарағанда, психикаға нығыраҡ тәьҫир итә.
Изге бөйөк шәһиттәрҙең тормошон уҡыу, алыҫ ауылдарҙа белемһеҙҙәрҙең яратҡан уҡыуы, ошо сикһеҙ ҡанһыҙлыҡ үҫешенә йоғонто яһаған тип фаразларға була.
Әгәр ҙә ҡанһыҙлыҡ факттары берәмектәрҙең боҙолған психологияһын сағылдырһа, улар тураһында һөйләмәҫкә мөмкин, был осраҡта улар көнкүреш яҙыусыһы түгел, ә психиатр материалы. Әммә мин кеше ғазаптары менән коллектив күңел асыуҙарҙы ғына күҙ уңында тотам.
Себерҙә крәҫтиәндәр, соҡорҙар ҡаҙып, унда әсирҙәрҙе баш түбән төшөрәләр, уларҙың аяҡтарын тубыҡтарына тиклем ер өҫтөндә ҡалдыралар; һуңынан улар яйлап соҡорҙо ер менән тултыралар, язаланыусының аяҡтарының тартышыуын күҙәтәләр, ғазапланыусыларҙың ҡайһыһы сыҙамлыраҡ, тере, ҡайһыһы башҡаларҙан һуң тонсоға.
Байкал аръяғы казактары күнекмәләрҙә, йәштәрҙе, әсирлеккә алған кешеләрҙе баҫтырып, нисек уларҙы ҡылыс менән тураҡларға өйрәтә.
Тамбов губернаһында коммунистарҙы тимер юл сөйҙәре менән һул ҡулына һәм һул аяғына ерҙән бер метр бейеклектәге ағастарға ҡаҙаҡлайҙар һәм был аңлы рәүештә дөрөҫ арҡысаҡҡа ҡаҙаҡланған кешеләрҙең ғазапланыуын күҙәтәләр.
Әсирҙең ҡорһағын асып, нәҙек эсәген сығаралар һәм, уны ҡаҙаҡ менән ағасҡа йәки телеграф бағанаһына ҡаҙаҡлап, кешене ағас тирәләй һуғып ҡыуып ебәрәләр, яранан эсәктең һуҙылғанын күҙәтәләр. Әсир офицерҙе шыр яланғас сисендереп, уның яурынынан погон формаһындағы тире киҫәктәрен йолҡоп алалар, ә йондоҙсоҡтар урынына ҡаҙаҡтар ҡаҙап ҡуялар; тиреһен портупей һәм лампалар һыҙығы буйынса һыҙырып алалар был операция «форма буйынса кейенергә»тип атала. Ул, һис шикһеҙ, күп ваҡыт һәм ҙур сәнғәт талап итә.
Бындай йыртҡыслыҡтар бик күп, бындай әшәкелек был ҡанлы күңел асыуҙарҙың һүрәтләнешен арттырырға мөмкинлек бирмәй.
Кем ҡатыраҡ: аҡтармы, ҡыҙылдармы? Моғайын, бер үк, сөнки улар ҙа – урыҫтар. Әммә, рәхимһеҙлек дәрәжәһе тураһында һорауға тарих бик аныҡ яуап бирә: иң рәхимһеҙ иң әүҙем…
* * *
Минеңсә, бер ҡайҙа ла ҡатын-ҡыҙҙарҙы урыҫ ауылында кеүек аяуһыҙ һәм ҡурҡыныс туҡмамайҙар, һәм моғайын, бер илдә лә бындай мәҡәлдәр юҡ:
«Ҡатыныңды күҫәк менән туҡма, ятып ҡара ла һулышын тыңла, — тын аламы? – ҡаңғыртамы, улай булғас һаман теләй». «Ҡатын ике тапҡыр күркәм була: өйгә алып ҡайтҡанда, ҡәбергә алып барғанда». «Бисәгә лә, малға ла суд юҡ». «Бисәне күберәк туҡмаған һайын, уның әҙерләгән ризығы (щи) тәмлерәк»...
Йөҙләгән бындай афоризмдар бар, уларҙа быуаттар буйына халыҡтың тупланған аҡыллылығы ята, ауылға мөрәжәғәт итә, был кәңәштәрҙе ишеттерә, уларҙа балалар тәрбиәләнә.
Балаларҙы ла бик тырышып туҡмайҙар. Мәскәү округы губерналары халҡының енәйәтселек характеры менән танышырға теләп, мин «Мәскәү Суд Палатаһының 1901—1910 йылдарҙағы отчеттарын» ҡараным һәм балаларҙы язалау, шулай уҡ бәлиғ булмағандарға ҡаршы енәйәттәрҙең башҡа формалары менән танышып, күңел (рух) төшөнкөлөгөнә баттым. Ғөмүмән, Рәсәйҙә кемделер туҡмарға яраталар. «Халыҡ аҡыллылығы» һуғылған кешене бик ҡиммәтле тип һанай: «Бер туҡмалған өсөн ике һуғылмаған кешене бирәләр, һәм уны ла алмайҙар».
Хатта һуғышты тулы тормош өсөн кәрәкле шарт тип һанаған әйтемдәр ҙә бар.
«Эх, күңелле йәшәргә ине, тик туҡмарға бер кеме юҡ».
Мин граждандар һуғышында әүҙем ҡатнашыусыларҙан: бер-берегеҙҙе үлтереүҙә уңайһыҙлыҡ тоймайһығыҙмы?
Юҡ, һиҙмәйҙәр.
«Уның мылтығы бар, минең мылтығым бар, тимәк, беҙ тиң; бер ни ҙә юҡ, бер – беребеҙҙе ҡырабыҙ һәм ер азат ителәсәк».
Бер ваҡыт мин был һорауға бик үҙенсәлекле яуап алдым, миңә уны Европа һуғышы һалдаты бирҙе, хәҙер ул Ҡыҙыл армияның байтаҡ отряды менән етәкселек итә.
- Эске һуғыш — ул бер ни ҙә түгел! Ә бына үҙ – ара, сит кешеләргә ҡаршы — йән өсөн ауыр эш. Мин һеҙгә, иптәш, асыҡтан-асыҡ әйтәм: урыҫты туҡмау еңелерәк. Халҡыбыҙ күп, хужалығыбыҙ насар; ауылды яндырырҙар, ул нимәгә тора! Ул үҙе лә ваҡытында янып бөтөр ине. Һәм, ғөмүмән, был беҙҙең эске эшебеҙ, фән өсөн маневрҙар кеүек, шулай тип әйтергә була. Ә бына, һуғыш башында Пруссияға эләккәндә, Аллаһым, быға тиклем миңә ундағы йәшәгән халыҡ, уларҙың ауылдары, ҡалалары һәм хужалыҡтары йәлке ине! Беҙ билдәһеҙ сәбәптәр арҡаһында ниндәй мөһабәт хужалыҡты бөлдөрҙөк. Ерәнес!.. Мине яралағастар, мин бик шатландым — шул тиклем тормоштоң әшәкелегенә ҡарау ауыр ине. Һуңынан Кавказға Юденичҡа барып еттем, унда төрөктәр һәм башҡа ҡара йөҙлө шәхестәр. Иң ярлы халыҡ, изгелеклеләр, йылмая, беләһегеҙме, ни өсөн икәне билдәһеҙ. Уны туҡмайҙар, ә ул йылмая. Шулай уҡ үкенесле, сөнки уларҙың да һәр береһенең үҙ шөғөлө, тормошҡа үҙ бәйләнеше бар...
Был турала һөйләгән кеше, үҙенсә кешелекле, ул үҙенең һалдаттарына яҡшы мөнәсәбәттә, улар, күрәһең, уны хөрмәт итә һәм хатта ярата, һәм ул үҙенең хәрби эшен ярата.
Мин уға Рәсәй тураһында, уның донъялағы әһәмиәте тураһында һөйләргә тырыштым, ул мине уйланып, папирос тартып тыңланы, һуңынан уның күҙҙәре күңелһеҙләнде, һулап алды, ул әйтте::
- Эйе, әлбиттә, дәүләт махсус, хатта бөтөнләй ғәҙәти булмаған, ә хәҙер, минеңсә, тулыһынса боҙоҡлоҡҡа төшкән!
Минеңсә, һуғыш уға оҡшаш күп кешеләрҙе барлыҡҡа килтергән, һәм иҫәпһеҙ – һанһыҙ һәм мәғәнәһеҙ бандалар башлыҡтары, бындай психология кешеләре.
* * *
Ҡырыҫлыҡ тураһында һүҙ йөрөткәндә, рәсәйҙәге йәһүд ҡыйралыштарының характерын онотоу ауыр. Йәһүдтәрҙе ҡыйратыуҙы властьлы яуыз идиоттар хәл итеүе бер ҡасан да бер нәмәне лә аҡламай. Йәһүдтәрҙе туҡмарға һәм таларға рөхсәт итеп, идиоттар йөҙләгән ҡыйратыусыны өгөтләмәй: йәһүд ҡатындарының күкрәктәрен ҡырҡығыҙ, балаларын туҡмағыҙ, йәһүдтәрҙең баш һөйәктәренә ҡаҙаҡ ҡаҙағыҙ, был ҡанлы әшәкелектәрҙе «халыҡтың шәхси инициативаһы» тип ҡарарға кәрәк.
Әммә ҡайҙа һуң ул изге күңелле, уйсан урыҫ крәҫтиәне, хәҡиҡәт һәм ғәҙеллек эҙләүсе, XIX быуат урыҫ әҙәбиәте донъяға шул тиклем ышандырырлыҡ һәм матур итеп һөйләгән?
Йәш сағымда мин Рәсәй ауылдары буйлап шундай кешене эҙләп йөрөнөм һәм тапманым. Мин унда ҡаты реалист һәм хәйләкәр кешене осраттым, ул үҙенә файҙалы булғанда үҙен ябай кеше итеп күрһәтә белә. Тәбиғәте буйынса ул аҡылһыҙ түгел һәм быны үҙе лә яҡшы белә. Ул бик күп моңһоу йырҙар, тупаҫ һәм аяуһыҙ әкиәттәр ижад итә, ауыр тормош тәжрибәһен сағылдырған меңәрләгән мәҡәлдәр ижад итә.
Ул «ир – егет аҡылһыҙ түгел, донъя ғына ахмаҡ» һәм «донъя һыу кеүек көслө, ә сусҡа кеүек аҡылһыҙ» икәнен белә.
Ул: «Ендәрҙән ҡурҡма, кешеләрҙән ҡурҡ» ти. "Үҙекеләрҙе туҡмағыҙ, башҡалар ҡурҡасаҡтар».
Хәҡиҡәт тураһында ул бик юғары фекерҙә түгел: «Хәҡиҡәт менән тамаҡ туймай». "Нимәгә ул ялған, әгәр туҡ йәшәһәң». «Дөрөҫлөк өсөн тырышҡан, ахмаҡ кеүек, шулай уҡ зарарлы».
Үҙен һәр эшкә һәләтле кеше итеп тойоп, ул: «Урыҫты туҡма, сәғәт эшләйәсәк» ти. Ә һуғырға кәрәк, «сөнки көн һайын ашарға ялҡау түгел, ә эшләргә теләге юҡ».
Бындай һәм башҡа афоризмдар меңәрләгән, ул уларҙы оҫта ҡуллана белә, бала саҡтан ул уларҙы ишетә һәм бала саҡтан уларҙа күпме ҡырҡа хәҡиҡәт һәм ҡайғы, күпме үҙ-үҙен мыҫҡыллау һәм кешеләргә ҡарата асыу барлығына инана. Кешеләр, бигерәк тә ҡала кешеләре, уға йәшәүгә бик ҡамасаулай, ул уларҙы ерҙә артыҡ тип һанай, һуңынан уның тире һәм ҡаны менән ашланған ере, ул мистик рәүештә уны ярата, уға ныҡлы ышана һәм был ер менән үҙенең тәне менән ныҡ бәйләнгән, ул уның ҡан милке, юлбаҫарҙар тарафынан тартып алынған. Ул Лорд Байрондан күпкә алдараҡ «крәҫтиәндең тире помешиктың усадьбаһын тиң» тип белгән. Халыҡ һөйөүселәр әҙәбиәте сәйәси агитация маҡсаттарына хеҙмәт итә һәм шуға күрә ирҙе идеаллаштыра. Әммә XIX быуат аҙағында уҡ әҙәбиәттең ауылға һәм крәҫтиәнгә мөнәсәбәте ҡырҡа үҙгәрә башлай, ҡыҙғаныусанлығы кәмей һәм дөрөҫөрәк була. Крәҫтиәндәргә яңы ҡарашҡа Антон Чехов „В овраге“ һәм „Мужики“хикәйәләре менән башланғыс һала.
ХХ быуаттың тәүге йылдарында хәҙерге заман урыҫ һүҙ оҫталарының иң яҡшыһы Иван Буниндың хикәйәләре була.
Уның «Төнгө һөйләшеү» һәм башҡа, тел матурлығы һәм ҡаты дөрөҫлөгө буйынса бик яҡшы, «Ауыл» повесы рус крәҫтиәндәренә яңы, тәнҡитле ҡараш нығыта.
Рәсәйҙә Бунин тураһында, ул дворян булараҡ, ир-атҡа (мужикә) ҡарата яғымлы һәм хатта дошманлыҡ менән ҡарай, тип һөйләйҙәр. Әлбиттә, был дөрөҫ түгел. Бунин тик бик яҡшы рәссам. Әммә ағымдағы быуат урыҫ әҙәбиәтендә ауылдың ҡот осҡос ҡараңғылығы тураһында киҫкен һәм ҡайғылы дәлилдәр бар, был «Йәшлек», Орел губернаһының талантлы крәҫтиәне Иван Вольный яҙған повесть, был Мәскәү крәҫтиәне Семен Подъячевтың хикәйәләре, шулай уҡ себер крәҫтиәне Всеволод Ивановтың хикәйәләре, ул айырыуса сағыу һәм көслө йәш яҙыусы.
Был кешеләрҙе тән һәм ҡан буйынса тыуған мөхиткә, улар менән бәйләнеш өҙөлмәгән мөхиткә ҡарата тиҫкәре һәм дошманлыҡ мөнәсәбәтендә шик аҫтына алырға мөмкин түгел. Улар башҡаларға ҡарағанда крәҫтиәндәрҙең тормошо, ауылдың ҡайғыһы һәм тупаҫ шатлыҡтары, уның аҡылының һуҡырлығы һәм хистәренең аяуһыҙлығы тураһында күберәк белә һәм аңлай.
Был күңелһеҙ очерктың аҙағында мин 1921 йылда Уралда эшләгән ғилми экспедицияла ҡатнашыусыларҙың береһенең хикәйәһен килтерәм. Бер крәҫтиән экспедиция ағзаларына ошондай һорау менән мөрәжәғәт итә:
- Һеҙ – ғалим кешеләр, әйтегеҙ әле, миңә ни эшләргә, бер башҡорт һыйырымды һуйҙы, мин башҡортты, әлбиттә, үлтерҙем, ә шунан һуң үҙем уның ғаиләһенең һыйырын тартып алдым, бына: һыйыр өсөн миңә яза булырмы?
Ә кешене үлтергән өсөн яза ул көтмәйме, тип һорағас, ир тыныс ҡына яуап бирә:
- Был бер ни ҙә түгел, кеше хәҙер арзан.
Бында «әлбиттә» һүҙе иғтибарға хас, ул үлтереүҙең ябай, ғәҙәти эш булыуын раҫлай. Был граждандар һуғышы һәм бандитизмдың сағылышы.
Ә бына был ауыл аҡылы өсөн яңы идеяларҙың ҡайһы берҙә нисек ҡабул ителеүе өлгөһө.
Ауыл уҡытыусыһы, крәҫтиән улы, миңә былай тип яҙа: «Билдәле ғалим Дарвин йәшәү өсөн аяуһыҙ көрәш кәрәклеген фәнни яҡтан асыҡлаған һәм көсһөҙ һәм файҙаһыҙ кешеләрҙе юҡ итеүгә ҡаршы булмаған, һәм боронғо заманда ҡарттарҙы йырындарға аслыҡтан үлемгә дусар итер өсөн алып китәләр йәки, ағасҡа ултыртып, уларҙан ҡотолоу өсөн һелкетәләр, – тимәк: бындай ҡанһыҙлыҡҡа ҡаршы сығып, мин файҙаһыҙ кешеләрҙе ҡыҙғаныусан характерҙағы саралар менән юҡ итергә тәҡдим итәм. Мәҫәлән, уларҙы тәмле нәмәләр менән туҡландырыу һәм башҡалар. Был саралар бөтә ерҙә йәшәү өсөн көрәште йомшартыр ине, йәғни уның алымдарын. Шулай уҡ аҡылһыҙ идиоттар, тәбиғәттән килгән аҡылһыҙҙар һәм енәйәтселәр, бәлки, дауалап булмаҫлыҡ сирлеләр, инвалидтар, һуҡырҙар һәм башҡалар менән дә эш итергә кәрәк. Бындай ҡануниәт, әлбиттә, беҙҙең ынғырашҡан интеллигенцияға оҡшамаясаҡ, әммә уның консерватив һәм контрреволюцион идеологияһын иҫәпкә алмаҫҡа ваҡыт. Файҙаһыҙ кешеләрҙе тотоу халыҡҡа бик ҡиммәт төшә, һәм был сығым статьяһын нулгә тиклем ҡыҫҡартырға кәрәк.
Хәҙер Рәсәйҙә ошондай һәм башҡа проекттар, хаттар, докладтар күп яҙыла, улар бик күңелһеҙ, әммә улар ҙа, уларҙың әшәкелегенә ҡарамай, ауылдың уйҙары уянған кеүек тойола, һәм, оҫта эшләмәһә лә, уның өсөн бөтөнләй яңы йүнәлештә эшләй: ауыл дәүләт тураһында уйларға тырыша.
* * *
Урыҫ крәҫтиәне ниндәйҙер кимәлдә бик дини булған тигән фекер бар. Мин быны бер ҡасан да тойманым, хатта, күрәһең, халыҡтың рухи тормошон бик иғтибар менән күҙәткәнмен шикелле. Минеңсә, уҡый-яҙа белмәгән һәм фекерләүгә күнекмәгән кеше ысын теист йәки атеист була алмай һәм ныҡлы, тәрән иманға юлы ышанмау сүллеге аша үтә.
Диндар крәҫтиәндәр менән һөйләшеп, төрлө секталарҙың тормошона иғтибар итеп, мин тәү сиратта органик, һуҡыр фекер эҙләүгә, уның эшенә ышанмауҙы күрҙем, наҙанлыҡ скептицизмы тип аталырға тейешле фекерләүҙе күҙәттем.
Сектанттарҙың айырымланырға, дәүләт сиркәү ойошмаһынан ситкә китергә ынтылышында мин һәр ваҡыт йолаларға ғына түгел, ә догматтарға, ғөмүмән, дәүләт һәм ҡала тормошоноң ҡоролошона кире ҡараш тойҙом. Был инҡар итеүҙә мин ниндәй ҙә булһа үҙенсәлекле идеяны, ижади фекер билдәләрен, яңы рух юлдарын эҙләүҙе тоя алманым. Был бары тик пассив һәм емешһеҙ күренештәрҙе һәм ваҡиғаларҙы инҡар итеү, уларҙың бәйләнеше һәм әһәмиәте, аҙ үҫешкән фекер, аңлай алмай.
Минеңсә, революция Рәсәйҙә крәҫтиәндәрҙең тәрән динилегенә ышаныуҙың хаталы булыуын аныҡ иҫбатлаған. Мин ауыл сиркәүҙәрендә театрҙар һәм клубтар төҙөү факттарын әһәмиәтле тип иҫәпләмәйем, әммә был ҡайһы берҙә театр өсөн уңайлыраҡ бина булмау сәбәпле түгел, ә ирекле фекерләүҙе күрһәтеү маҡсатында эшләнә. Ғибәҙәтханаға ҡарата тупаҫ хурлыҡлы мөнәсәбәт тә күҙәтелә, уны «поптарға» дошманлыҡ, руханиҙы мыҫҡыллау теләге, ә ҡайһы берҙә йәшлектәге ҡыйыу һәм бер ҡатлы ҡыҙыҡһыныу менән аңлатырға мөмкин: әгәр мин бына ошо, бөтәһе лә хөрмәт иткән нәмәне мыҫҡыллаһам, минең менән нимә булыр?
Бындай факттар күпкә әһәмиәтлерәк: халыҡ тәрән хөрмәт иткән монастырҙарҙы, Боронғо Киев – Печерск Лавраһын һәм ҙур тарихи һәм дини роль уйнаған Троице-Сергиев монастырын емереү крәҫтиәндәрҙә протестар ҙа, сыуалыштар ҙа тыуҙырмай, ҡайһы бер сәйәсмәндәр быны ышаныслы көтһә лә. Әйтерһең дә, дини тормоштоң киң урыҫ еренең бөтә мөйөштәренән диндарҙарҙы йәлеп иткән был үҙәктәр ҡапыл үҙенең сихри көсөн юғалта. Ә бит ас Мәскәүҙән һәм Петербургтан йәшерелгән йөҙҙәрсә мең бот икмәкте ауылдағылар үҙ ғүмерен аямай, ҡулына ҡорал алып һаҡлай.
Провинция советтары «серемәгән», халыҡ тарафынан юғары хөрмәт ителгән изге мәйеттәрҙе асҡас, халыҡ был акттарға ла бөтөнләй битараф, өнһөҙ, тупаҫ ҡыҙыҡһыныу менән ҡарай. Изге мәйеттәрҙе асыу бик әҙәпһеҙ һәм йыш ҡына бик тупаҫ формаларҙа башҡарыла, сит ил кешеләр тарафынан, башҡа диндәгеләр әүҙем ҡатнаша, мәйеттәрҙең изгелегенә һәм мөғжизәле көсөнә инаныусыларҙың хистәрен тупаҫ мыҫҡыллай. Әммә был да кисә генә «мөғжизә ҡылыусылар» ҡәберлеге алдында баш эйгән кешеләр яғынан ризаһыҙлыҡ тыуҙырмай. Мин сиркәү алдауының хаҡында бер нисә тиҫтә шаһитын һәм ҡатнашыусыһын һораштым: күҙ алдында, һүнмәҫ һәм хуш еҫле тән урынына тупаҫ эшләнгән ҡурсаҡ күренгәндә йәки ярым серегән һөйәктәр асылғанда, улар нимә тойған? Ҡайһы берәүҙәр мөғжизә булған тип әйтә: изге тәндәр, кәферҙәр тарафынан ҡылынған мыҫҡыллауҙы белеп, ҡәберҙәрен ташлап ҡаса. Башҡалар, монахтар, властарҙың ҡомартҡыларҙы юҡ итергә ниәтләнеүе тураһында белгәс кенә, алдаған, тип раҫлай: «Улар ысын серемәҫ ҡомартҡыларҙы алып, уларҙы чучелалар менән алмаштырған».
Был турала тик боронғо, уҡый-яҙа белмәгән ауыл вәкилдәре генә һөйләй. Йәш һәм грамоталыраҡ крәҫтиәндәр, әлбиттә, килешәләр, алдау булған, тиҙәр:
Был яҡшы эшләнгән, бер алдау менән кәмерәк. Әммә һуңынан уларҙың уй – фекерҙәре барлыҡҡа килә, мин уларҙы, мин яҙғанса, һүҙмә-һүҙ ҡабатлайым.
Хәҙер, монастырь фокустары асылғанда, табиптарҙы һәм төрлө ғалимдарҙы тикшерер кәрәк, уларҙың эштәрен халыҡҡа асырға кәрәк.
Уның һүҙҙәренең мәғәнәһен аңлатыу өсөн әңгәмәсемде оҙаҡ төпсөнөр кәрәк ине. Бер аҙ уңайһыҙланып, ул::
- Әлбиттә, һеҙ быға ышанмайһығыҙ... Ә хәҙер елде ағыуларға мөмкин, тип әйтәләр һәм бөтә тере кешегә лә, малға ла ахыры килә. Хәҙер барыһы ла асыулана, бер кемдә лә ҡыҙғаныу юҡ…
Үҙен коммунист тип атаған икенсе крәҫтиән, өйәҙ советы ағзаһы, был борсоулы фекерҙе тағы ла тәрәнәйтә.
- Беҙгә бер ниндәй ҙә мөғжизә кәрәкмәй. Беҙ асыҡ яҡтылыҡта, ҡурҡыуһыҙ, ҡурҡыуһыҙ йәшәргә теләйбеҙ. Ә мөғжизәләр күп. Ауылдарҙа электр уты үткәрергә ҡарар иттеләр, янғындар аҙыраҡ буласаҡ, тиҙәр. Был яҡшы, Аллаһ бирһен! Тик хаталар эшләмәһендәр, берәй винтты икенсе яҡҡа борорҙар һәм бөтә ауыл ут ялҡыны тоҡана. Нимәһе ҡурҡыныс икәнен күрәһегеҙме? Быға шуны өҫтәйем, ҡала халҡы хәйләкәр, ә ауыл аҡылһыҙ, уны алдау еңел. Ә бында ҙур эш башланған. Һалдаттар һуғышта электр яҡтылығы менән тотош полктарҙы үлтергәндәр, тиҙәр.
Мин Калибандың ҡурҡыуын таратырға тырыштым һәм унан аҡыллы һүҙҙәр ишеттем:
Береһе барыһын да белә, икенсеһе бер нәмә лә белмәй; был һәр ҡайғының башы ла. Әгәр бер нәмә лә белмәһәм, нисек ышана алам?
Ауылдың ҡараңғылыҡҡа зарланыуы йышыраҡ ишетелә, хәүефлерәк яңғырай. Себер кешеһе, атлығып торған егет, Колчак тылында партизан отрядын ойоштороусы, моңһоу итеп һөйләй:
- Халҡыбыҙ ваҡиғаларға әҙер түгел. Бында-бында һелкенеп, аҡылдан һуҡырайған. Беҙ Колчак отрядын ҡыйраттыҡ, өс пулеметты, пушканы, ҙур булмаған арбаны тартып алдыҡ, илеләп кешеләрен ҡырҙыҡ, үҙебеҙ етмеш бер кешеһен юғалтыҡ, ултырабыҙ, ял итәбеҙ, көтмәгәндә егеттәрем минән һорай: Ә Колчактың хәҡиҡәте бармы? Үҙебеҙгә ҡаршы бармайбыҙмы? Мин үҙем дә көн һарыҡ һымаҡ йәшәйем — бер нәмә лә аңламайым. Һәр ерҙә низағ! Миңә Томскиҙа бер доктор — яҡшы кеше, — һеҙҙең хаҡта шулай тине, һеҙ туғыҙ йөҙ бишенсе йылдан япондарға ҙур аҡса өсөн хеҙмәт итәһегеҙ. Ә бер әсир, Колчак һалдаты, матростарҙан, яраланған, беҙгә Лениндың немецтар өсөн эшләүен иҫбатлай. Уның документтары бар ине һәм унда Лениндың немец генералдары менән аҡса тураһында хат алышыуы иҫбатлана. Мин был һалдатты, халыҡты ҡаҡшатмаһын өсөн, атып үлтерергә ҡуштым, шулай ҙа, күңелдә оҙаҡ ваҡыт тынғыһыҙлыҡ булды. Бер нәмә лә белмәйһең, кемгә ышанырға? Барыһы ла барыһына ла ҡаршы. Һәм үҙеңә ышаныу ҡурҡыныс.
Мин крәҫтиәндәр менән төрлө темаларға әңгәмәләр алып барҙым һәм улар миндә ауыр тәьҫорат ҡалдырҙы: кешеләр күп күрә, әммә өмөтһөҙлөккә тиклем аҙ аңлай. Атап әйткәндә, изге мәйеттәр (мощи) тураһында һөйләшеүҙәр миңә сиркәүҙең алдауы ауылдың ҡалаға ҡарата шикле һәм ышанмаусан мөнәсәбәтен көсәйткәнен күрһәтте. Дин әһелдәренә лә, властарға ла түгел, ә ҡалаға, ауылдың хеҙмәт һәм икмәге менән йәшәгән хәйләкәр кешеләрҙең ҡатмарлы ойошмаһы булараҡ, күп файҙаһыҙ крәҫтиәндәргә әйберҙәр эшләйҙәр, уны алдарға тырышалар һәм оҫта алдайҙар.
Грамотаһыҙлыҡты бөтөрөү буйынса комиссияла эшләгәндә, мин бер ваҡыт Петербург тирәһе крәҫтиәндәре төркөмө менән фән һәм техника уңыштары тураһында һөйләштем.
- Шулай, – тине бер тыңлаусы, һаҡаллы сибәр, — һауала сәүкә булып осорға өйрәндек, һыу аҫтында суртан кеүек йөҙәбеҙ, ә ерҙә йәшәй алмайбыҙ. Тәүҙә ерҙә ныҡлы урынлашырға кәрәк, ә һауала һуңынан. Һәм был күңел асыуҙарға аҡса сарыф итмәҫкә ине!
Икенсеһе асыуланып өҫтәне:
- Беҙгә был фокустарҙан файҙа юҡ, ә сығымдар ҙур, кешеләр менән дә, һәм аҡсалата. Миңә даға кәрәк, балта, минең ҡаҙаҡтарым юҡ, ә һеҙ бында урамдарҙа һәйкәлдәр ҡуяһығыҙ.
- Балаларҙы кейендерергә бер нәмә лә юҡ, ә һеҙҙең бөтә ерҙә лә флагтар болғала…
Һәм йомғаҡлап, ҡаланың „күңел асыуҙары“ ҡаты тәнҡитләгәндән һуң, һаҡаллы ир, көрһөнөп, былай ти:
- Әгәр революцияны үҙебеҙ яһаһаҡ, ерҙә күптән тынлыҡ булыр ине һәм тәртип булыр ине…
Ҡайһы берҙә ҡала халҡына ҡарата мөнәсәбәт шундай ябай, әммә радикаль формала сағыла:
- Бөтә белемлеләрҙе ерҙән ҡырҡырға кәрәк, ул саҡта беҙгә, ахмаҡтарға, еңел йәшәргә тура киләсәк, һеҙ беҙҙе шул тиклем ҡаңғыртығыҙ!
1919 йылда ауылдың иң һөйкөмлө кешеһе, икмәк һәм картуф өсөн килгән ҡала кешеһен аяҡ кейеменә тиклем сисендереп, талап тигәндәй булышты ауылға кәрәкле һәм кәрәкмәгән бөтә нәмәне алмаштырып.
Ҡаланың ас кешеләрен ҡаршылап, тупаҫ көлөп, үс алыусан мыҫҡыллауы ҡараштары тураһында һөйләргә теләмәйем.
Һәр ваҡыт алдауҙа еңеп, крәҫтиәндәр күпселеге алмашыуҙы хәйерселеккә оҡшатып, уға түбәнһетеүле характер бирергә тырыша һәм әллә ни теләмәйенсә, революцияла йәшәгән баринға бирә. Эшсегә кешелекле ҡараш менән түгел, ә һаҡлыҡ менән ҡарауҙары күҙәтелә. Моғайын, был һаҡлыҡ бер крәҫтиәндең икенсеһенә ҡарата анекдотик кәңәше менән аңлатылалыр:
- Һин улар менән һаҡ бул, ул, имеш, ҡайҙалыр Совдеп тотҡан.
Интеллигент мотлаҡ рәүештә әхлаҡи язаға дусар ителә. Мәҫәлән: оҙаҡ бәхәстән һуң алмашыуҙың аныҡ шарттарын билдәләп, ир йәки ҡатын өйҙә цинга ауырыуы менән ыҙалаған балалы кешегә битараф әйтә:
- Юҡ, Аллаһ менән бар. Кире уйланыҡ, картуф бирмәйәсәкбеҙ…
Кеше оҙаҡ көтөргә тура килә тип әйтһә, уға яуап итеп, яуыз һүҙҙәр әйтәләр:
- Беҙ һеҙҙең мәрхәмәтегеҙҙе тағы ла оҙаҡ көттөк.
Эйе, башҡаларҙан айырмалы рәүештә, йомартлығы менән урыҫ крәҫтиәне айырылмай. Уның тураһында, ул яман уйлы түгел, тип әйтергә була: ул үҙе ҡылған яуызлыҡты хәтерләмәй, һәм, әйткәндәй, башҡалар файҙаһына ҡылған яҡшылыҡты ла хәтерләмәй.
Бер инженер, көҙгө ямғыр аҫтында ауылға килеп етеп һәм оҙаҡ ваҡыт киптерелергә һәм ял итергә урын таба алмаған ҡала халҡы төркөмөнә крәҫтиәндәрҙең мөнәсәбәтенә ҡарата асыуланып — был ауылда торф менән эшләгән инженер крәҫтиәндәргә халыҡты сәйәси азат итеү тарихында интеллигенцияның ҡаҙаныштары тураһында телмәр һөйләй. Һәм ул алһыу сәсле, зәңгәр күҙле славян ауыҙынан ҡоро яуап ала:
- Беҙ һеҙҙең сәйәсәтегеҙ өсөн ярайһы уҡ зыян күреүегеҙҙе уҡыныҡ, тик быны һеҙ үҙегеҙ өсөн яҙғанығыҙ бит. Һәм бит һеҙ үҙ ихтыярығыҙ менән, беҙҙең өсөн ялланып түгел, ә революцияға үҙ теләгегеҙ менән барҙығыҙ, тимәк, беҙ һеҙҙең ҡайғығыҙ өсөн беҙ яуап бирмәйбеҙ — бөтә нәмә өсөн Аллаһ һеҙҙең менән иҫәпләшәсәк…
Әгәр уларҙы типик тип һанамаһам, мин был һүҙҙәрҙе килтермәҫ инем, төрлө комбинацияларҙа мин уларҙы тиҫтәләгән тапҡыр шәхсән ишеттем.
Әммә шуны билдәләп үтергә кәрәк: ауыл алдында хәйләкәр ҡала кешеһен кәмһетеү уның өсөн бик етди һәм фәһемле әһәмиәткә эйә була: ауыл ҡаланың уға бәйлелеген яҡшы аңлай, быға тиклем ул тик ҡалаға бәйлелеген генә тоя ине.
* * *
Рәсәйҙә бығаса булмаған, ҡот осҡос аслыҡ, ул тиҫтәләрсә мең кешене үлтерә, миллиондарҙы үлтерә. Был драма хатта Рәсәйгә, бер америкалы ҡатын әйтеүенсә, «һәр ваҡыт холера йәки революция» булған илгә дошманлыҡ менән ҡараған кешеләрҙә лә ҡыҙғаныу уята. Был драмаға урыҫ, сағыштырмаса әлегә туҡ, крәҫтиән нисек ҡарай?
«Рязань ҡалаһында Псков уңышһыҙлығы тураһында иламайҙар», – тип яуаплай ул был һорауға боронғо мәҡәл менән.
»Кешеләр үләләр — беҙгә юл ышҡыйҙар", — тине миңә ҡарт новгородлы, ә уның улы, матур, хәрби мәктәп курсанты, атаһының фекерен былай үҫтерҙе:
- Бәхетһеҙлек ҙур һәм халыҡ күп ҡырыласаҡ. Әммә кем юҡҡа сығыр? Көсһөҙ, тормоштан ҡалтыранған; тере ҡалғандарға биш тапҡырға еңелерәк буласаҡ.
Бына ысын рус крәҫтиәненең тауышы, уның киләсәге бар. Был төр кеше тыныс һәм бик мыҫҡыллы фекер йөрөтә, ул үҙенең көсөн, әһәмиәтен тоя.
- Ир менән килешә алмайһың, — ти ул. Мужик хәҙер аңланы: кемдең ҡулында икмәк, шул ҡулында власть та, көс тә.
Был турала «национализация сәйәсәтен ҡала халҡын икмәкһеҙ ҡалдырыу һәм властарға сит илгә сығарыуға иген бирмәү өсөн сәсеүлектәрҙе ҡыҫҡартыу менән ҡаршы алған крәҫтиән»әйтә.
- Мужик урман кеүек: уны яндыралар ҙа, ҡырҡалар ҙа, ә ул үҙенән – үҙе үҫә, үҫә, — тине миңә ауыл хужалығы мәсьәләләре буйынса китаптар өсөн сентябрҙә Воронеждан Мәскәүгә килгән крәҫтиән. — Беҙҙә һуғыштың халыҡты кәметеүе һиҙелмәй. Ә хәҙер, тиҙәр, миллионлаған кеше юҡҡа сығасаҡ, әлбиттә, һиҙелерлек буласаҡ. Һин мәрхүмгә икешәр десятина һанаһаңда, күпме ерҙәр бушаясаҡ? Бына ҡалай. Шул саҡта беҙ шундай эште күрһәтәсәкбеҙ — бөтә донъя хайран ҡалыр. Мужик эшләй белә, тик уға нимә лә. Ул забастовкалар ойоштормай, быны ер уға рөхсәт итмәй!
Дөйөм алғанда, туҡлыҡлы һәм ярым туҡлыҡлы крәҫтиәндәр аслыҡ трагедияһына борон-борондан тәбиғәт афәттәренә күнеккән кеүек тыныс ҡарай. Ә киләсәккә крәҫтиән ышаныслыраҡ ҡарай, һәм ул һөйләшә башлаған тонда үҙен урыҫ еренең берҙән-бер һәм ысын хужаһы тип танылған кеше кеүек тоя.
Өлкә хужалығының бик ҡыҙыҡлы системаһын минең алдымда бер Рязань кешеһе үҫтерҙе:
- Беҙгә, дуҫ, ҙур фабрикалар кәрәкмәй, уларҙан бары тик фетнәләр һәм һәр төрлө аҙғынлыҡ. Беҙ шулай урынлашыр инек: буҫтау заводы, йөҙ эшсегә иҫәпләнгән кеше, күн заводы ла ҙур түгел, һәм шулай итеп бөтә бәләкәй фабрикалар ҙа, эшселәр бер – береһенән алыҫ булып бер урында тупланмаһын өсөн, һәм шулай, әкренләп, бөтә губернаны бәләкәй заводтар менән төҙөкләндерергә, һәм икенсе губерна ла шулай. Һәр кемдең бар нәмә үҙенеке, бер кем дә бер нәмәгә лә мохтаж булмаһын. Һәм эшсе туйып йәшәр һәм бөтәһенә лә – именлек. Эшсе — ул ҡомһоҙ, уға күргәндәренең барыһын да бир, ә мужиик — аҙға ҡәнәғәт…
- Күптәр шулай уйлаймы? — тип һораным.
- Кемдәр аҡыллыраҡ, шулар уйлай.
- Эшселәрҙе яратмайһығыҙмы?
- Ни өсөн? Мин тик шуны ғына әйтәм: борсоулы халыҡ улар, ҙур тупланмала булған да. Уларҙы бәләкәй артелдәргә бүлергә кәрәк, унда йөҙ, бында йөҙ…
Ә крәҫтиәндәрҙең коммунистарға мөнәсәбәте, минеңсә, ауылдаштарымдың таныш крәҫтиәнгә, талантлы шағирға биргән кәңәшмәһендә ихлас һәм теүәл сағыла:
- Һин, Иван, ҡара, коммунаға инмә, юғиһә беҙ һинең атаң һәм ҡустыңды һуйырбыҙ, өҫтәүенә, күршеләреңдең икәүһендә.
- Күршеләрҙе ни өсөн?
Рухығыҙҙы тамырығыҙҙан юҡ итергә кәрәк.
* * *
Ниндәй һығымталар яһайым?
Иң элек: кешегә дуҫтарса иғтибар етмәүе өсөн әшәкелеккә һәм ахмаҡлыҡҡа нәфрәтте ҡабул итергә ярамай, әшәкелек һәм ахмаҡлыҡ кешенән ситтә йәшәй алмаһа ла. Мин уны аңлағанса, урыҫ революцияһы трагедияһы уйналған һәм уйналасаҡ мөхитте һыҙатланым. Был-ярым ҡырағай кешеләр мөхите.
Революция формаларының ҡанһыҙлығын мин рус халҡының айырыуса ҡанһыҙлығы менән аңлатам.
Ҡасан «Йыртҡыслыҡта" революция юлбашсыларын иң әүҙем интеллигенция төркөмөн ғәйепләгәндә, мин был ғәйепләүҙәрҙе сәйәси партиялар көрәшендә ҡотолғоһоҙ ялған һәм яла яғыу, йәки намыҫлы кешеләрҙә намыҫлы яңылышлыҡ тип ҡарайым.
Хәтерегеҙгә төшөрәм, һәр ваҡыт һәм һәр ерҙә айырыуса яуыз оятһыҙ формаларҙы рәнйетелгәндәрҙең һәм еңелеүселәрҙең ялғандары ҡабул итә. Был еңеүселәрҙең дөрөҫлөгөн изге һәм бәхәсһеҙ тип һанауымды аңлатмай. Юҡ, мин бары тик яҡшы белгәнде һәм йомшаҡ формала ҡайғылы, әммә ысын хәҡиҡәт һүҙҙәре менән белдерергә теләйем: кешеләр ниндәй идеялар менән етәкселек итһә лә, ғәмәли эшмәкәрлегендә улар һаман да хайуандар булып ҡала. Һәм йыш ҡына ярһыу, ҡайһы берҙә ҡотороу ҡурҡыу менән аңлатыла. Үҙ мәнфәғәтен ҡайғыртып, эгоистик ғәйепләүҙәре, амбициялы һәм намыҫһыҙлыҡты мин урыҫ интеллигенцияһының бер төркөмөнә лә ҡабул ителмәй тип иҫәпләйем — был ғәйепләүҙәрҙең нигеҙһеҙлеген улар менән эшләгән һәр кем яҡшы белә.
Сәйәсмәндәрҙең ерҙәге бөтә тәүбә иткән гонаһлыларҙың иң гонаһлы кешеләре булыуын инҡар итмәйем, әммә был – эшмәкәрлек характеры уларҙы иезуит принцибы буйынса эш итергә мәжбүр итә.
Әммә ысын күңелдән яратҡан һәм фанатик идеялар йыш ҡына башҡаларҙың мәнфәғәте өсөн үҙ йәнен аңлы рәүештә боҙоп күрһәтә. Был бигерәк тә рус әүҙем интеллигенцияһының күпселегенә ҡағыла ул һәр ваҡыт йәшәү сифаты мәсьәләһен тәүтормош кешеләренең мәнфәғәттәренә һәм ихтыяждарына буйһондора.
Үҙ өҫтөнә каторж, Геркулес эшен алған кешеләрҙе, урыҫ тормошондағы Авгийҙың ат һарайын таҙартыу эшен, " халыҡты язалаусылар «тип һанай алмайым, минең ҡарашҡа, улар ҡорбандар.
Мин быны, быуат буйына тиерлек ауыр урыҫ халҡын аяҡҡа баҫтырырға маташҡан, ялҡау, вайымһыҙ һәм талантһыҙ үҙ ерендә ятҡан бөтә урыҫ интеллигенцияһы – бөтә интеллигенция әкиәттәге бай ерҙә ғәжәп ярлылыҡта йәшәрг ә маташҡан халыҡтың яла яғыу тарихының ҡорбаны, тигән ныҡлы инаныуҙан сығып әйтәм.
Хәҙерге ваҡытта революция тарафынан уятылған урыҫ крәҫтиәне үҙенең интеллигенцияһы тураһында: ҡояш кеүек ахмаҡ, шулай уҡ үҙ мәнфәғәтен генә ҡайғыртып эшләй, тип әйтә алыр ине.
Ул, әлбиттә, быны әйтмәйәсәк, сөнки уға интеллектуаль хеҙмәттең хәл иткес әһәмиәте әлегә асыҡ түгел.
XIX быуатта Рәсәй туплаған бөтә интеллектуаль энергия запасы тиерлек революция тарафынан тотонола, крәҫтиән массаһында юҡҡа сыға.
Интеллигент, рухи икмәк етештереүсе, эшсе, ҡала мәҙәниәте механизмын булдырыусы, яйлап һәм тиҙлек менән, арта барған һайын, крәҫтиәндәр тарафынан йотола, һәм ул дүрт йыл буйына бик ҡыҙыу эшләгән бөтә файҙалылыҡты үҙенә ҡомһоҙ һеңдерә.
Хәҙер ышаныс менән әйтергә мөмкин, интеллигенция һәм эшсе синыфтың һәләк булыуы хаҡына урыҫ крәҫтиәндәре терелә.
Эйе, был мужиккә бик ҡиммәт төшә, һәм ул барыһын да түләмәй, фажиғә тамамланмай. Әммә революция, бик аҙ һанда интеллигенцияның миҡдары – төркөмө менән, бер нисә мең эшсе етәкселегендә, был революция ҡорос һабан менән бөтә халыҡты шул тиклем тәрән күтәрә, хатта крәҫтиәндәр иҫке, көлгә әйләнгән һәм мәңгегә емерелгән тормош формаларына кире ҡайта алмай; Мусаның Мысыр ҡоллоғонан сығарған йәһүдтәр кеүек, урыҫ ауылдарының һәм ауылдарының ярым ҡырағай, аҡылһыҙ, ауыр кешеләре юҡҡа сыға, бөтәһе лә тиерлек юғарыла әйтелгән ҡурҡыныс кешеләр, уларҙың урынын яңы ҡәбилә – грамоталы, аҡыллы, дәртле кешеләр биләйәсәк.
Минеңсә, был «яҡшы һәм һөйкөмлө урыҫ халҡы» булмаясаҡ, әммә ул, ниһайәт, уның ихтыяждарына туранан – тура ҡағылышы булмаған бөтә нәмәгә лә ышанмаған һәм битараф «эшлекле халыҡ» буласаҡ,
Ул тиҙҙән Эйнштейн теорияһы тураһында уйланмай Һәм Шекспирҙың йәки Леонардо да Винчиның әһәмиәтен аңларға өйрәнә, әммә, моғайын, Ул Штейнахтың тәжрибәләренә аҡса бирер һәм, һис шикһеҙ, тиҙҙән электрлаштырыу әһәмиәтен, ғалим агрономдың ҡиммәтен, тракторҙың файҙалылығын, һәр ауылда яҡшы табип булыу кәрәклеген һәм шоссе файҙаһын үҙләштерер.
Уның яҡшы тарихи хәтере үҫәсәк һәм, үҙенең һуңғы ғазаплы үткәнен иҫенә төшөрөп, ул яңы тормош төҙөүҙең тәүге осоронда интеллигентҡа һәм эшсегә, төрлө тәртипһеҙлектәр һәм фетнәләр тыуҙырыусыларға бик шикләнеп ҡарай башлай.
Һәм ҡала, талапсан, бөтә нәмәне тикшергән фекерҙең һүнмәҫ усағы, ярһытыусан, һәр ваҡыт аңлашылмаған күренештәрҙең һәм ваҡиғаларҙың сығанағы, тиҙҙән был кеше тарафынан ғәҙел баһаға лайыҡ булмаясаҡ, тиҙҙән уларға яңы идеялар, машиналар, халыҡ тормошон еңеләйтеү һәм биҙәү өсөн тәғәйенләнгән әйберҙәр эшләү оҫтаханаһы булараҡ аңлашылмаясаҡ.
Бына минең тәьҫораттарым һәм урыҫ халҡы тураһында уйҙарым схемаһы.
Лев Николаевич Толстой: Урыҫ хөкүмәтенең ялғаны: https://nazir1965.com/%d2%93ibr%d3%99tle-%d2%a1issalar-xik%d3%99j%d3%99tt%d3%99r-v%d3%99%d2%93%d3%99zd%d3%99r/l-n-tolstoj-ury%d2%ab-x%d3%a9k%d2%afm%d3%99tene%d2%a3-yal%d2%93any.html
Л. Н. Толстой: Ялған патриотизм хаҡында: https://nazir1965.com/%d2%93ibr%d3%99tle-%d2%a1issalar-xik%d3%99j%d3%99tt%d3%99r-v%d3%99%d2%93%d3%99zd%d3%99r/11945.html
Урыҫса варианты ошо ПДФ формата: