Л. Н. Толстой: Ялған патриотизм хаҡында
Беҙ Лев Николаевич Толстойҙы «Война и мир» китабынан, башҡортса «Һуғыш һәм солоҡ» тигән әҫәренән яҡшы беләбеҙ. Бик күренекле һәм билдәле яҙыусы башҡорттар араһында бер нисә тапҡыр була.Үткән быуаттарҙағы Ҡырым һәм Кавказ һуғышы ветераны Лев Толстойҙың тағы ни әҫәрҙәре бар һуң? Шул замандағы ялған патриотизм тураһындағы һәм 125 йылдан күберәк ваҡыт үтеп, бөгөнгө көндәргә тиклем үҙ актуаллығын юғалтмаған яҙмалары менән бик һирәктәргә таныштыр. «Христианство и патриотизм»(1893—1894 гг.), «Одумайтесь!» (1904 г.), «Патриотизм и правительство» (1900) яҙмалары менә кем таныш? «Письмо к либералам», «Письмо к фельдфебелю», «Не убий» тигән мәҡәлдәре менән?
«Беҙ упҡынға табан тиҙлекте артырҙыҡ һәм туҡтай алмайбыҙ һәм шунда осабыҙ... Беҙ бер нисә тиҫтә иң әхлаҡһыҙ, хәйләкәр, үҙ мәнфәғәтен генә ҡайғыртҡан кешеләр менән идара ителәбеҙ. Был кешеләргә буйһоноу мыҫҡыллы һәм кәмһетеүле, улар беҙҙең күҙ алдында төрлө әшәкелектәр һәм яманлыҡтар менән юғары урындарға сығып, власты баҫып алған», – тип яҙа Толстой.
Лев Толстой: «Халыҡҡа ҡурҡыныс янай тип ышандырғас, хөкүмәт уларҙы үҙенә буйһондора». Ҡол итә, тип яҙа ул. Аҫтағы мәҡәллә өҙөктәре Лев Толстойҙың «Христианство и патриотизм» китабынан алынған. Уны ул 1893 йылда яҙа һәм цензура арҡаһында тыйылып тик 1906 йылда китапҡа баҫтырыла һәм уны баҫтырған редакторға суд эше ҡуҙғатыла.
Ил һөйөү имандан, үҙ илендең тоғро патриоты бул тип, юҡ — бар нәмәләр уйлап яҙыу иманлы мосолман кешеләре эше түгел. Аллаһ бар донъяны һәм халыҡты бер тигеҙ итеп яратты һәм бер-беребеҙгә, бер милләткә лә, бер дәүләткә лә өҫтөнлөк бирмәне. Был тигеҙлекте боҙорға тырышыусыларҙы Аллаһ Тәғәлә асыуы менән ергә күтәреп бәрер, шулай һәр саҡ булды һәм тиҙҙән шул хәл йәнә ҡабатланасаҡ.
Хөкүмәттәр үҙ халыҡтарын башҡа халыҡтарҙың һөжүменән һәм эске дошмандарҙан ҡурҡыныс аҫтында булыуҙарына ышандыра һәм был хәүефтән ҡотолоуҙың берҙән-бер сараһы-халыҡтарҙың хөкүмәттәргә ҡол буйһоноуында булыу. Был революциялар һәм диктатуралар ваҡытында асыҡ күренә һәм был һәр ваҡыт власть булған бөтә ерҙә лә шулай була. Һәр хөкүмәт үҙенең барлығын һәм бөтә көс ҡулланыуҙарын шулай аңлата — әгәр улар булмаһа, унан да насарыраҡ булыр ине, тип үҙҙәрен аҡлай. Халыҡтарҙы хәүеф аҫтында булыуҙарына ышандырып, хөкүмәт уларҙы үҙенә буйһондора. Халыҡтар хөкүмәттәргә буйһонғас, был хөкүмәттәр халыҡтарҙы башҡа халыҡтарға һөжүм итергә мәжбүр итә. Һәм, шулай итеп, халыҡтар өсөн хөкүмәттең башҡа халыҡтар һөжүменән хәүеф тураһында ышандырыуы раҫлана.
Правительства уверяют народы, что они находятся в опасности от нападения других народов и от внутренних врагов и что единственное средство спасения от этой опасности состоит в рабском повиновении народов правительствам. Так это с полной очевидностью видно во время революций и диктатур и так это происходит всегда и везде, где есть власть. Всякое правительство объясняет свое существование и оправдывает все свои насилия тем, что если бы его не било, то было бы хуже. Уверив народы, что они в опасности, правительства подчиняют себе их. Когда же народы подчинятся правительствам, правительства эти заставляют народы нападать на другие народы. И, таким образом, для народов подтверждаются уверения правительств об опасности от нападения со стороны других народов.
Ҡыңғырауҙар шылтыратып, алтын тоҡтар кейеп, оҙон сәсле кешеләр үлтереү өсөн доға ҡыла башлай. Һәм элекке, күптән билдәле, ҡот осҡос эш яңынан башлана. Кешеләрҙә патриотизм ялҡыны тоҡандырып һәм ҡырылышҡа нәфрәт ҡуҙғатып, гәзитселәр, икеләтә килем алыуына шатланып ҡаласаҡ. Заводсылар, сауҙагәрҙәр, хәрби кәрәк-яраҡ менән тәьмин итеүселәр икеләтә килем алыуҙарын шатланып көтөр. Һәр төрлө чиновниктар, ғәҙәттәгенән күберәк урлау мөмкинлеген күҙаллап, ҡыуаныр. Икеләтә эш хаҡы һәм рацион алған, кешеләрҙе үлтергән өсөн юғары төрлө баһаланған таҫмалар, тәреләр, галундар, йондоҙҙар алырға өмөт иткән хәрби етәкселәр ығы-зығы килер. Байрамса ҡыланған әфәнделәр һәм ханымдар Ҡыҙыл Тәрегә яҙылып, ирҙәре һәм ағалары үлтергән кешеләрҙе бәйләргә әҙерләнеп, христианлыҡ эшен башҡарыуҙарын күҙ алдына килтереп, ҡыланырҙар.
Зазвонят в колокола, оденутся в золотые мешки долговолосые люди и начнут молиться за убийство. И начнется опять старое, давно известное, ужасное дело. Засуетятся, разжигающие людей под видом патриотизма и ненависти к убийству, газетчики, радуясь тому, что получат двойной доход. Засуетятся радостно заводчики, купцы, поставщики военных припасов, ожидая двойных барышей. Засуетятся всякого рода чиновники, предвидя возможность украсть больше, чем они крадут обыкновенно. Засуетятся военные начальства, получающие двойное жалованье и рационы и надеющиеся получить за убийство людей различные высокоценимые ими побрякушки — ленты, кресты, галуны, звезды. Засуетятся праздные господа и дамы, вперед записываясь в Красный Крест, готовясь перевязывать тех, которых будут убивать их же мужья и братья, и воображая, что они делают этим самое христианское дело.
Һәм, үҙ күңелендәрендәге өмөтһөҙлөктәрҙе йырҙар, аҙғынлыҡ һәм араҡы менән баҫтырып, тыныс хеҙмәттән, ҡатындарынан, әсәләренән, балаларынан айырылған, йөҙҙәрсә мең ябай, яҡшы кешеләрҙе, ҡулдарына үлтереү ҡоралдары тоттороп тегендә, шул ергә ҡыуасаҡтар. Улар йөрөп, туңып, асығып, ауырып, ауырыуҙан үлә килә, һәм ниһайәт барып еттәрҙәр шул ерҙәргә, ҡайҙа уларҙы меңәрләп үлтерерҙәр, һәм уларҙа меңәрләп кеше үлтерерҙәр ни өсөн икәнен белмәйенсә һәм бер ҡасан да күрмәгән, бер ни ҙә эшләмәгән, бер яманлыҡ ҡылмағандарҙы.
И, заглушая в своей душе отчаяние песнями, развратом и водкой, побредут оторванные от мирного труда, от своих жен, матерей, детей — люди, сотни тысяч простых, добрых людей с орудиями убийства в руках туда, куда их погонят. Будут ходить, зябнуть, голодать, болеть, умирать от болезней, и, наконец, придут к тому месту, где их начнут убивать тысячами, и они будут убивать тысячами, сами на зная зачем людей, которых они никогда не видали, которые им ничего не сделали и не могут сделать дурного.
Һәм шул тиклем күп ауырыуҙар, яралылар һәм үлтерелгәндәр йыйылғас, уларҙы йыйып алырға бер кем дә ҡалмағас, һәм һауа шул тиклем серек пушка ите менән зарарланғас, хатта етәкселәргә лә күңелһеҙ буласаҡ, ул саҡта ваҡытлыса туҡтап ҡаласаҡтар, ҡайһы берҙәре яралыларҙы йыйырҙар, алып китәсәктәр, ауырыуҙарҙы өйөмләп алып ауҙарасаҡтар, ә үлтерелгәндәрҙе күмерҙәр, уларға эзбиз һибеп, һәм тағы ла бөтә алданғандарҙы артабан алып китерҙәр, һәм шул мәлгә тиклем йөрөтәсәктәр был эште башлағандар ялҡансы, йәки кәрәк булғандарға кәрәк нәмәләренең булғанын барыһын да алғансы. Һәм тағы ла ҡырағайлана, ҡатылана, яуызлана кешеләр, һәм донъяла мөхәббәт кәмей, һәм кешелекте христианлаштырыу тағы ла тиҫтәләрсә, йөҙҙәрсә йылға һуҙыла. Һәм тағы ла теге әҙәмдәргә кемдәр бынан файҙа ғына ала, ышандырып һөйләр башларҙар, әгәр һуғыш булды икән, ул кәрәк булған, тип, һәм киләсәк быуындарҙы был эшкә әҙерләй башлайҙар, уларҙы бала саҡтан боҙоп.
И когда наберется столько больных, раненых и убитых, что некому будет уже подбирать их, и когда воздух уже так заразится этим гниющим пушечным мясом, что неприятно сделается даже и начальству, тогда остановятся на время, кое–как подберут раненых, свезут, свалят кучами куда попало больных, а убитых зароют, посыпав их известкой, и опять поведут всю толпу обманутых еще дальше, и будут водить их так до тех пор, пока это не надоест тем, которые затеяли все это, или пока те, которым это было нужно, не получат всего того, что им было нужно. И опять одичают, остервенеют, озвереют люди, и уменьшится в мире любовь, и наступившее уже охристианение человечества отодвинется опять на десятки, сотни лет. И опять те люди, которым это выгодно, с уверенностью станут говорить, что если была война, то это значит то, что она необходима, и опять станут готовить к этому будущие поколения, с детства развращая их.
Ябай халыҡ кешеһенә барыбер, ҡайҙа сик үтәсәгенә һәм кемгә Константинопол буласағы, Саксонияның йәки Брауншвейгтың Германия союзы ағзаһы булыуы, йәки Англияға Австралия йәки Матебело ерҙәре ҡарауы, һәм хатта ниндәй хөкүмәткә һалым түләргә тура киләсәге, кемдең ғәскәренә улдарын бирергә тейешлеге; әммә уға шуны белер кәрәк, күпме һалым түләргә тура киләсәген, хәрби хеҙмәттә оҙаҡ хеҙмәт итергәме, ер өсөн күпме түләргә Һәм эшләгән өсөн күпме алырға — бөтә был мәсьәләләр дөйөм дәүләт, сәйәси мәнфәғәттәрҙән бөтөнләй бойондороҡһоҙ.
Человеку из народа всегда совершенно все равно, где проведут какую границу и кому будет принадлежать Константинополь, будет или не будет Саксония или Брауншвейг членом Германского союза, и будет ли Англии принадлежать Австралия или земля Матебело, и даже какому правительству ему придется платить подать и в чье войско отдавать своих сынов; но ему всегда очень важно знать, сколько ему придется платить податей, долго ли служить в военной службе, долго ли платить за землю и много ли получать за работу — все вопросы совершенно независимые от общих государственных, политических интересов.
Әгәр патриотик тойғолар халыҡтарға хас булһа, уларҙы ирекле сағылыш табырға ҡалдырырҙар ине, ә бөтә мөмкин булған һәм даими һәм ғәҙәттән яһалма саралар менән ҡуҙғытмайынса.
Если патриотические чувства так свойственны народам, то оставили бы их свободно проявляться, а не возбуждали бы их всеми возможными и постоянными и исключительными искусственными средствами.
Беҙҙең заманда патриотизм тип аталған нәмә, бер яҡтан, билдәле кәйеф, халыҡтарҙа мәктәп, дин, һатылған матбуғат тарафынан хөкүмәт өсөн эшләнгән һәм алып барылған кәрәкле йүнәлеш, икенсе яҡтан – ваҡытлыса тыуҙырылған тәьҫорат, әхлаҡи һәм аҡыл кимәле буйынса түбән булған халыҡтың кешеләре араһында, һуңынан был бөтә нәмә халыҡтың ихтыярын даими белдереү тип ышандырыла.
То, что называется патриотизмом в наше время, есть только, с одной стороны, известное настроение, постоянно производимое и поддерживаемое в народах школой, религией, подкупной прессой в нужном для правительства направлении, с другой — временное, производимое впечатление низших по нравственному и умственному даже уровню людей народа, которое выдается потом за постоянное выражение воли всего народа.
Был тойғо, үҙенең иң теүәл билдәләмәһендә, үҙ дәүләтен йәки халҡын башҡа дәүләткә һәм халыҡҡа өҫтөнлөк итеүҙән башҡа бер ни ҙә түгел, ошо немец патриотик йыры менән тулыһынса белдерелгән тойғо: Deutchland, Deutchland uber alles (Германия, Германия барыһынан да юғарыраҡ), Унда Deutchland урынына Russland, Frankreich, Italien йәки n. n., йәғни ниндәй ҙә булһа башҡа дәүләтте, һәм ул юғары патриотизм тойғоһон белдергән иң аныҡ формулаһы буласаҡ.
Чувство это есть, в самом точном определении своем, не что иное, как предпочтение своего государства или народа всякому другому государству и народу, чувство, вполне выражаемое немецкой патриотической песней: «Deutchland, Deutchland uber alles» (Германия, Германия выше всех), в которую стоит только вместо Deutchland вставить Russland, Frankreich, Italien или N.N., т.е. какое-либо другое государство, и будет самая ясная формула высокого чувства патриотизма.
Бәлки, был тойғо хөкүмәттәр һәм дәүләттең бөтөнлөгө өсөн бик кәрәкле һәм файҙалылыр, әммә был тойғоның юғары түгеллеген, киреһенсә, бик аҡылһыҙ һәм бик әхлаҡһыҙ булыуын күрмәй ҡалмаҫҡа ярамай; аҡылһыҙлыҡ, сөнки әгәр һәр дәүләт үҙен башҡаларҙан яҡшыраҡ тип һанаһа, уларҙың барыһы ла хаҡлы булмаясаҡ, һәм әхлаҡһыҙлыҡ, сөнки ул уны кисергән һәр кемде үҙ дәүләте һәм халҡы өсөн башҡа дәүләттәргә һәм халыҡтарға зыян килтереп, файҙа алыу өсөн ҡотолғоһоҙ рәүештә йәлеп итә, — төп, бөтәһе лә таныған әхлаҡи законға ҡапма-ҡаршы: башҡаларға һәм башҡаһына бер зыян эшләмәү.
Очень может быть, что чувство это очень желательно и полезно для правительств и для цельности государства, но нельзя не видеть, что чувство это вовсе не высокое, а, напротив, очень глупое и очень безнравственное; глупое потому, что если каждое государство будет считать себя лучше всех других, то очевидно, что все они будут не правы, и безнравственно потому, что оно неизбежно влечет всякого человека, испытывающего его, к тому, чтобы приобрести выгоды для своего государства и народа в ущерб другим государствам и народам, — влечение прямо противоположное основному, признаваемому всеми нравственному закону: не делать другому и другим, чего бы мы не хотели, чтоб нам делали.
Патриотизм боронғо донъяла изгелек булыуы мөмкин, ул кешеләрҙән ул ваҡыттағы иң юғары — ватан идеалына хеҙмәт итеүҙе талап иткән. Әммә беҙҙең заманда патриотизм нисек изгелек була ала, ул кешеләрҙән беҙҙең дин һәм әхлаҡ идеалы булғандың ҡапма-ҡаршыһын, бөтә кешеләрҙең тиңлеген һәм туғанлығын таныуҙы түгел, ә бер дәүләтте һәм халыҡты башҡаларҙан өҫтөнлөклө тип таныуҙы талап итә. Етмәһә был тойғо беҙҙең заманда изгелек кенә түгел, ә шикһеҙ боҙоҡлоҡ ҡына; был тойғолар, йәғни, патриотизм беҙҙең көндәрҙә була алмай, сөнки уның өсөн матди һәм әхлаҡи нигеҙ юҡ.
Патриотизм мог быть добродетелью в древнем мире, когда он требовал от человека служения наивысшему — доступному человеку того времени — идеалу отечества. Но как же может быть патриотизм добродетелью в наше время, когда он требует от людей прямо противоположного тому, что составляет идеал нашей религии и нравственности, не признания равенства и братства всех людей, а признания одного государства и народности преобладающими над всеми остальными. Но мало того, что чувство это в наше время уже не только не есть добродетель, но несомненный порок; чувства этого, т.е. патриотизма в истинном его смысле, в наше время не может быть, потому что нет для него ни материальных, ни нравственных оснований.
Беҙҙең заманда патриотизм — ул инде кисергән осорҙағы аяуһыҙ риүәйәт, ул тик инерция буйынса ғына һаҡлана, сөнки хөкүмәт һәм хакимлыҡ итеүсе синыфтар, был патриотизм менән уларҙың власы ғына түгел, ә йәшәүе лә бәйле, тип, уны тырышлыҡ һәм хәйләкәрлек һәм көс ҡулланыу менән ҡуҙғыта һәм халҡында күтәрә. Беҙҙең заманда патриотизм ҡасандыр бинаның стеналарын төҙөү өсөн кәрәк булған ҡорамалдарға оҡшаш, улар, хәҙер бинаны файҙаланыуға ҡамасаулаһалар ҙа, барыбер алынмай, сөнки уларҙың булыуы ҡайһы берәүҙәр өсөн отошло.
Патриотизм в наше время есть жестокое предание уже пережитого периода времени, которое держится только по инерции и потому, что правительства и правящие классы, чувствуя, что с этим патриотизмом связана не только их власть, но и существование, старательно и хитростью и насилием возбуждают и поддерживают его в народах. Патриотизм в наше время подобен лесам, когда-то бывшим необходимыми для постройки стен здания, которые, несмотря на то, что они одни мешают теперь пользованию зданием, все-таки не снимаются, потому что существование их выгодно для некоторых.
Христиан халыҡтары араһында күптән инде бәхәс сәбәптәре юҡ һәм булырға ла мөмкин түгел. Нисек һәм ни өсөн тыныс һәм бергә эшләгән рус һәм немец эшселәре үҙ-ара талаша башлаясағын күҙ алдына ла килтереү мөмкин түгел. Шуға ҡарамаҫтан, немецте икмәк менән тәьмин итеүсе ниндәйҙер ҡазан крәҫтиәне менән француз, немец һәм итальян эшселәре араһындағы дошманлыҡты күҙ алдына килтерергә мөмкин. Төрлө милләт ғалимдары, рәссамдары, яҙыусылары араһындағы низағ тураһында — милләт һәм дәүләтселек мәнфәғәттәр алға ҡуйып йәшәүҙәре тураһында ишетегеҙме? Хатта был турала һөйләүҙә көлкөлө.
Между христианскими народами уже давно нет и не может быть никаких причин раздора. Невозможно даже представить себе, как и зачем мирно и вместе работающие на границах и в столицах русские и немецкие рабочие станут ссориться между собой. И тем менее можно вообразить себе вражду между каким-нибудь казанским крестьянином, поставляющим хлеб немцу, и немцем, доставляющим ему косы и машины, то же самое между французскими, немецкими и итальянскими рабочими. О ссоре же между учеными, художниками, писателями разных национальностей, живущими одними общими независимыми от национальности и государственности интересами, даже смешно говорить.
Күҙаллана, патриотизм тойғоһо ул, беренсенән, һәр ваҡыт бөтә кешеләргә хас булған тойғо, икенсенән, шундай юғары әхлаҡи тойғо, ул булмаһа, уның булмағандарында ҡуҙғытылырға тейешле. Әммә был да, башҡалар ҙа ғәҙел түгел бит. Мин ярты быуат рус халҡы араһында һәм ысын рус халҡының күпселегендә йәшәнем был ваҡыт дауамында бер тапҡыр ҙа был патриотизм тойғоһоноң сағылышын йәки сағылышын күрмәнем һәм ишетмәнем, һалдат хеҙмәтендә ятланған йәки китаптарҙан ҡабатланған патриотик фразаларҙы халыҡтың еңел аҡыллы һәм боҙоҡ кешеләрен иҫәпләмәгәндә. Мин халыҡтан патриотизм тойғоларын бер ҡасан да ишетмәнем, әммә, киреһенсә, халыҡтың иң етди, абруйлы кешеләренән патриотизмдың һәр төрлө сағылышына бөтөнләй битарафлыҡ һәм хатта кәмһетеү белдереүҙәрен ишеттем. Башҡа дәүләттәрҙең эшсе халҡында ла шул уҡ хәл күҙәтем, һәм миңә бер нисә тапҡыр белемле француздар, немецтар һәм инглиздәр үҙҙәренең эшсе халҡы тураһында раҫланы.
Предполагается, что чувство патриотизма есть, во-первых, — чувство, всегда свойственное всем людям, а, во-вторых, — такое высокое нравственное чувство, что, при отсутствии его, должно быть возбуждаемо в тех, которые не имеют его. Но ведь ни то, ни другое несправедливо. Я прожил полвека среди русского народа и в большой массе настоящего русского народа в продолжение всего этого времени ни разу не видал и не слышал проявления или выражения этого чувства патриотизма, если не считать тех заученных на солдатской службе или повторяемых из книг патриотических фраз самыми легкомысленными и испорченными людьми народа. Я никогда не слыхал от народа выражений чувств патриотизма, но, напротив, беспрестанно от самых серьезных, почтенных людей народа слышал выражения совершенного равнодушия и даже презрения ко всякого рода проявлениям патриотизма. То же самое я наблюдал и в рабочем народе других государств, и то же подтверждали мне не раз образованные французы, немцы и англичане о своем рабочем народе.
Внизу полная версия;