Әкиәт «Ҡамыр батыр»

Борон-борон заманда йәшәгән, ти, бер бабай менән бер әбей. Бабай балыҡ аулаған, шуның менән көн күргәндәр, ти. Барын барға иҫәпләп, юғын юҡҡа иҫәпләп йәшәй биргәндәр, һис нәмәгә зарланмағандар, ти,былар. Тик балалары булмау ғына уларҙың эҫтәрен бошороп торған да торған, ти. Йонсоу бер көндө бабай үҙенең ғәҙәтенсә диңгеҙгә балыҡҡа барған. Диңгеҙгә ауын һалып, тартып алған икән — сәйер бер балыҡ эләгеп килеп сыҡҡан. Был балыҡтың тәңкәләре алтындан да көмөштән, гәүһәрҙән дә яҡуттан ғына икән. Күҙҙең яуын алып торалар, ти.
Бабай, балыҡты усына һалып, оҙаҡ ҡарап торған да: «Быны ашап тамаҡ туймаҫ, йәшәй бирһен әйҙә»,— тип диңгеҙгә ташлайым ғына тигәндә, балыҡ телгә килгән:
— Бабай! Мине алып ҡайт. Итемде улдарыңа ашат, ҡанымды аттарыңа эсер, һөйәктәремде эттәреңә бир,— тигән.
Бабайҙың улдары булмағас, аптырап ҡалған. Ни эшләргә белмәй торған-торған да, ни булһа ла булыр тип, балыҡты алып ҡайтып киткән.
— Ҡайтҡас, тупһаһын ашатлап, һүҙ ҡатырға ла өлгөрмәгән, ҡарсығы, ике малай күтәреп, ҡаршыһына килеп баҫҡан.
— Күрәһеңме, был малайҙар — беҙҙең улдарыбыҙ! — тигәс, бабай тағы ла нығыраҡ ғәжәпкә ҡалған. Шунан бының ҡарсығы бабай балыҡҡа киткәс ни булғанын һөйләп биргән.
— Һин балыҡҡа сығып китеүең менән ҡамыр баҫтым да, ике малай яһап, һандыҡҡа һалдым,— тигән әбей.— Шул арала үҙем ишек алдына сығып әйләндем. Килеп инһәм, ҡолағыма бала илаған тауыш салынғандай булды. Ипләберәк тыңлаһам, тауыш һандыҡ эсенән килә. Һандыҡты асып ебәргәйнем, шаҡ ҡаттым: минең бая һалып ҡуйған малайҙарыма йән ингән!
Ни әйтергә белмәйенсә ҡатып ҡалған бабай һушына килгәс, баяғы балыҡтың әйткән һүҙҙәрен иҫенә төшөргән. Шунан балыҡтың итен малайҙарға ашатҡан, ҡанын ике атына эсергән, һөйәктәрен ике этенә ташлаған.
Читать далее →

Әкиәт «Алтын сабаҡ»

Борон-борон заманда йәшәгән, ти, бер ҡарт менән бер ҡарсыҡ. Былар бик олоғайғандар, бала-сағалары булмаған. Ҡарт менән ҡарсыҡ балыҡ аулап тамаҡ аҫрағандар. Бер көндө ҡартҡа бер алтын балыҡ эләгә. Балыҡ телгә килә лә ҡартҡа былай тип әйтә:
— Һин мине үҙең ашама, башымды бейәңә ашат, кәүҙәмде ҡарсығыңа ашат, ҡойроғомдо этеңә бир.
Ҡарт балыҡтың әйткәнен эшләй. Алтын балыҡты алып ҡайта ла башын алты йәшәр бейәһенә, кәүҙәһен етмеш йәштәрҙәге ҡарсығына ашата, ҡойроғон этенә ташлай. Әбей шунда уҡ гоманлы була, бейә ҡолонға, эт көсөккә ҡала. Күп тә үтмәй, әбей ике ир бала, бейә ике ҡолон, эт ике көсөк килтерә. Малайҙарҙың баштары алтын, арт һандары көмөш, ти. Ҡолондарҙың ялдары алтын, ҡойроҡтары көмөш, ти. Көсөктәрҙең дә баштары алтындан, ҡойроҡтары көмөштән, ти.
Бабай ҡыуанысынан ни эшләргә белмәй, ти. Малайҙарҙы тәрбиәләп үҫтерә. Малайҙар бик бәһлеүән булып үҫәләр. Дүрт-биш йәштәрендә урамдағы оло кешеләрҙе тәгәрәтә һуғалар ҙа ҡуялар. Бала-сағаларҙы үлтерә һуҡҡан саҡтары ла булғылай. Малайҙар ололарға йәбешә башлағас, ауыл халҡы быларҙы нисек тә булһа ситкә олаҡтырырға, ауылдан тайҙырырға уйлаша. Бер көндө батшаға хәбәр итәләр:
— Бер ҡартта ике бала бар, үҙ яныңа алһаң ине. Балаларҙың баштары алтын, арт һандары көмөш,— тиҙәр.

Читать далее →

Әкиәт «Батыр һалдат»

Борон-борон заманда бер батша йәшәгән. Уның бала-сағаһы булмаған. Һарай эсендә ҙур алма баҡсалары бар икән. Бер ваҡыт батша ҡатыны менән һыу инергә барғанда, алмағас төбөндә бер ҡарт күргән.
— Был ҡарт ҡайҙан килеп сыҡты икән? Нишләп ултыра икән бында? — тип ғәжәпһенгәндәр ҙә, барып, ҡартҡа өндәшкәндәр.
— Мин шулай, шулай, ялан күрергә сыҡтым. Баҡсаң бик оҡшағас, алмағас төбөнә ял итергә ултырҙым. Мин үҙем бер табибмын. Балаға мохтаж кешеләргә ярҙам итәм,— тигән ҡарт. Батша әйтә:
— Беҙҙең бала-сағабыҙ юҡ. Беҙгә ярҙам итә алырһыңмы? — ти.
— Итермен,— ти ҡарт.— Анау алманы өҙөп алып бирегеҙ әле,— ти. Шунан алманы уртаға яра ла бер яртыһын батшаға, икенсе яртыһын ҡатынына бирә.
— Ашағыҙ ошоно,— ти.— һеҙҙең бер ҡыҙ балағыҙ донъяға килер. Балағыҙ тыумаҫ борон уҡ ер аҫтында йорт эшләтегеҙ. Ун ике йәш тулмайынса, ер аҫтынан сығармағыҙ. Алдан сығарһағыҙ, балағыҙ һеҙҙеке түгел,— ти.
Ҡайталар ҙа, ерҙе ҡаҙып, йорт эшләтә башлайҙар былар хәҙер. Йорт һалынып бөткәс, батшаның ҡатыны шунда төшөп бәбәйләй. Бер бала ҡараусы килтереп ҡушалар. Баланы тәрбиәләйҙәр. Бала көндән-көн матурлана. Бик сибәр ҡыҙ булып үҫеп килә. Бер йыл үтә, ике йыл үтә, ете йыл үтә ер аҫтында. Хәҙер ҡыҙға бер уҡытыусы килтереп, уҡытырға ҡушалар. Яҙырға, уҡырға өйрәтә башлайҙар. Берҙән-бер бала, етмәһә, батша балаһы булғас, төрлөсә ҡыландырып ҡарайҙар быны. Ун йәшкә, ун бер йәшкә етә ҡыҙ, хәҙер аң керә быға. Китабында ағас, тауҙар, һыуҙар, урмандар, йондоҙҙар күрә; айҙы, ҡояшты, күп нәмәләрҙе һүрәттән ҡарап белә. Бер көндө ҡыҙ һорай бит:

Читать далее →

Әкиәт «Арпа батыр»

Борон-борон заманда бер әбей йәшәгән. Уның бер генә балаһы ла булмаған. Бер көндө әбей бер бөртөк арпа табып алып ашай. Күп тә тормай, уның бер улы тыуа. Әбей балаһына Арпа тип исем ҡуша. Кешеләр әбейҙән:
— Был баланы ҡайһылай таптың? — тип һорайҙар.
— Бер бөртөк арпа ашағайным, шунан яралды,— ти әбей.
Арпа бик батыр булып үҫеп етә. Үҙенә суйындан мең ботлоҡ суҡмар ҡойорға ҡуша. Кәртә-ҡаралтыһына берәй кешенең малы килеп инһә, бер һуғыуҙан үлтерә лә ашай ҙа ҡуя икән был. Кешеләр быны күрә алмай башлайҙар. Бер көндө Арпа батыр әсәһенә әйтә:
— Хуш, һау бул, мин сығып китәм. Кешеләр мине күрә алмайҙар,— ти.
Егет сығып киткән. Бара торғас, туғыҙ ҡолас йыуанлығындасы бер ағас күргән. Ағастың башы кәкре икән, шул кәкрелә өй дәүмәлендәге бер ҡош ултыра икән. Был ҡоштар батшаһы Сәмреғош икән. Арпа батыр суҡмарын ҡошҡа бәрә — суҡмар теймәй, ҡош осоп китә. Арпа батыр ары китә. Бара торғас, бер кеше күрә. Ул тауҙы тауға һуғып йөрөй, ти. Арпа батыр килә лә һаулыҡ һораша:
— Һауғынаһыңмы, Тау батыр! — ти.
— Үҙең иҫән генә йөрөйһөңмө, Арпа батыр? — ти тегенеһе.
Былар хәҙер икәүләшеп китәләр. Бара торғас, бер кешегә тап булалар. Был кеше бер күлдең һыуын уртлап ала ла икенсеһенә алып барып ҡоя, ти.

Читать далее →

Әкиәт «Ҡаһарман батыр»

Борон-борон заманда Ҡаһарман исемле бер кеше булған. Бер ваҡыт уның ҡатыны юғалған. Ҡаһарман батырҙың буйы ҡырҡ аршын булған. Ҡатыны юғалғас, ул уны эҙләп дейеүҙәргә киткән. Бөтә дейеүҙәрҙе йөрөп сыҡҡан, береһе лә уның ҡатынының ҡайҙа икәнлеген әйтә алмаған. Шулай ҙа бер дейеү:
— Ҡаф тауының артында бер бик көслө дейеү бар. Һинең ҡатыныңды, моғайын, шул алғандыр,— тигән.
— Ул дейеүгә нисек барырға һуң? — тип һораған Ҡаһарман батыр.
— Хоҙай Тәғәләнең юлы бөтмәҫ. Ҡаф тауының артына барырға ла юл бар,— тигән дейеү.
— Улай булғас, мин киттем,— тигән батыр.
Шулай тигән дә Ҡаһарман батыр, ҡатынын эҙләп, Ҡаф тауы артына киткән. Уның аты бер атлағанда өс көнлөк юлды үтер булған. Барып еткән, Ҡаф тауы эргәһендә бер йылға бар икән. Йылғанан килеп һыу эсһә, ирененең тиреһе һыҙырылып төшкән. Атын эсергән, атының да ирененең тиреһе һыҙырылып төшкән. Шул ерҙә Ҡаһарман батыр ҡоҙоҡ ҡаҙыған да һәйбәт һыу алып эскән. Мәғриб менән мәшриҡ ҡапҡаларына килеп еткәс, Ҡаһарман батыр тәһәрәт алған. Шунан һуң ҡапҡаны күтәрәйем тиһә, күтәрә алмай икән. Ул ҡапҡаны тағы ла күтәреп ҡарамаҡсы булған, көсәнә торғас, тубығына тиклем күтәргән. Шунан, бөтә көсөн йыйып, ыһ та ыһ, тағы ла күтәреп ҡараған. Был юлы ҡапҡаны үҙенең ауыҙ тәңгәленә тиклем күтәргән. Ҡапҡа аҫтынан атын индереп ебәргән дә, үҙе лә инеп, ҡапҡаны кире төшөргән.

Читать далее →

Бабсаҡ менән Күҫәк

... Имеш, бынан бик күп заман элек хәҙерге Мәсемтау тирәһендә Мәсем хан йәшәгән, бик күп ерҙәрҙе биләп, бөтә ырыуҙарҙы үҙ ҡулында тотҡан.
Мәсем хандың ҡырҡ улы менән һылыу бер ҡыҙы була.
Көндәрҙән бер көндө хандың ҡырҡ улы, ҡырҡ дөйәгә атланып, юлға сыҡҡан икән. Юлда уларға бер уҫал януар тап булып, ҡырҡ дөйәһе менән, хандың утыҙ биш улын ҡырып ташлай. Тик биш кенә егет был бәләнән ҡасып ҡотола алған. Былар аталарына хәбәр ебәрһә, хан быға аптырап ҡалған. Ат еткән ергә ат саптырып, хат еткән ергә хат ебәреп, бөтә ырыуға ла тарата. Быны ишетеп, батырҙар һөйәк һаплы һөңгөләрен, алмас ҡылыстарын, суҡмар-киҫтәндәрен алып, аттарына менәләр. Бөрйәндең ырыу башлығы Ҡарағоломбәт тә ике йөҙ илле батыры менән килгән. Тик иң алыҫ Ҡыпсаҡ ырыуының башлығы Бабсаҡ бей генә килеп етмәй. Уның яңыраҡ ҡына йәрәшкән Йәмилә исемле йәш кәләше, иренең юлға сығырын белеп, ебәрмәҫкә ялына башлай.
Йәмилә бик һылыу була. Бабсаҡ уны ҡырғыҙ яғынан алып ҡайтҡан икән. Кәләше бик инәлеп, күҙ йәше менән ялбара башлағас, Бабсаҡ уны янына ултырып өгөтләй башлай.
— Ҡайғырма, Йәмиләм, мин иҫән-һау әйләнеп ҡайтырмын,— ти. Йәмилә, ниҙер һиҙенеп, болоҡһой. Быны күргән Бабсаҡ:
— Өҙгөләнмә, илама, Йәмиләм, мин һине бер ваҡытта ла яңғыҙ ҡалдырмам. Әгәр мин ҡайталмаһам, һин бит яңғыҙ түгел, тиҙҙән һин ир бала табырһың, ул һиңә ярҙамсың булыр,— ти ҙә, хушлашып, Мәсем ханға ҡарай юл тота.
Мәсем ханға етмәҫ элек өс көн алда Бабсаҡ менгән ат тояҡтарының тауышы ишетелә. Бөтәһе лә, уны көтөп, ҡаршы сыға. Атаһының тыйыуына ҡарамай, хан ҡыҙы ла юлға сығып тора.
Батырҙар бөтәһе лә йыйылып бөткәс, хан уларға ҡот осҡос януарҙың ҡырҡ дөйәле каруанды ҡырып, улдарын үлтереүен әйтеп, ошо януарҙы тотоп үлтерергә әмер бирә, януарҙы үлтергән кешегә ярты байлығы менән ҡыҙын бирергә вәғәҙә итә. Читать далее →

Кейем — Аллаһ биргән бөйөк бер игелек

Дин өйрәтә: ғәүрәттәрен ябып йөрөү өсөн кейем биреп, Аллаһ үҙ ҡолдарына ҡарата үҙенең бөйөк мәрхәмәтен күрһәтте, ти.
«Эй, Әҙәм балалары! Оят ерҙәрегеҙҙе ҡаплап йөрөү өсөн дә, биҙәк булһын тип тә Беҙ һеҙгә кейемдәр бирҙек», — тиелә Ҡөрьәндә.
«Әл-Әғраф», («Кәртәләр») сүрәһе, 26-сы аят
«Ирҙәрҙең күҙ ҡарашын үҙенә йәлеп итеү өсөн ярым-шәрә кейенеп, талпына-талпына йөрөгән ҡатындарҙың башы дөйә үркәсенә оҡшап бөгөлөп-һығылып торор. Ундай ҡатындар Йәннәттәргә инмәҫ», — тигән пәйғәмбәр, ғәләйһис-сәләм. Ғәүрәтте ябып йөрөүҙе Аллаһ ояттың бер һыҙаты иткән. Ә оят ул — иманлы булыу билдәһе.
Үҙенең төрлө-төрлө ҡотҡолары һәм башҡа юлдар менән шайтан бәндәнең ғәүрәтен асып ҡуйырға тырыша. Йәннәттә йәшәгән Әҙәм менән Хаууаны ла шулай юлдан яҙҙыра.
«Үҙҙәренән йәшереп ҡуйылған ғәүрәттәрен асып күҙҙәренә күрһәтеү өсөн улар күңеленә шайтан үәсүәсә һала башланы: «Һеҙҙең Раббығыҙ, — тине ул, — фәрештәләргә оҡшап ҡуймаһындар йәки үлемһеҙ заттарға әйләнеп китмәһендәр тип һеҙҙе был емештән тыйҙы». «Дөрөҫлөктә, мин һеҙгә тик яҡшылыҡ ҡына теләүсе», — тип ант итте. Ялған менән уларҙы түбәнлеккә төшөрҙө. Ағастың емешен ашап ҡарау менән ғәүрәт ерҙәре асылды һәм улар уны Йәннәттәге япраҡтар менән ҡаплап ҡуйҙы».
«Әл-Әғраф», («Кәртәләр») сүрәһе, 20—22-се аяттар Читать далее →

Кейемдең тәғәйенләнеше

Кейем кешенең тәнен тәбиғәттең тышҡы йоғонтоһонан (зарарлы йоғонтоһонан) һаҡлай. Эҫе илдәрҙә ҡояш нурҙарынан бешеүҙән, ҡом, туҙан кеүек, тән күҙәнәктәрен һаҡлап, тәндең тәбиғи эшмәкәрлегенә зыян итерҙәй әйберҙәрҙең йоғонтоһонан һаҡлай. Тән температураһы кәрәгенән юғары булһа ла, түбән булһа ла, һаулыҡҡа зарары тейә. Шуға күрә кейем тән температураһын эҫенән дә, һалҡындан да һаҡлай.
Әйтелгәндәрҙән һәм шуларға оҡшаш зарарҙарҙан тыш кейем кешенең әхлаҡлылығын да һаҡлай.
Әҙәпле кеше тәненең нескәлеген, гүзәллеген, иғтибарҙы йәлеп итерлек өлөштәрен ят күҙҙән йәшерә (һаҡлай).
Кейемдең тағы бер функцияһы — кешенең зауыҡлылығын, күркәмлелеген, белдеклелеген (аңлылығын) да күрһәтә. Шуға күрә лә: «Кейеменә ҡарап, ҡаршыларҙар», — тигән әйтем бар.
Кейем байлыҡ менән маһайыу, бүтәндәрҙән үҙеңде өҫтөнөрәк итеү, мин-минлекте күрһәтеү өсөн булһа, ул кейемгә ҡарағанда иҫке-моҫҡо кейеп йөрөү хәйерлерәк. Читать далее →

Мосолман ҡатын-ҡыҙ кейеме

Мосолман ҡатын-ҡыҙ, кейер кейем һайлағанда, төрлө факттарҙы күҙҙә тоторға тейеш: йәшәгән иленең климаты ниндәй, илдең ғөрөф-ғәҙәте, традициялары, шәхси зауығың ниндәй, бөгөнгө көндә ниндәй мода өҫтөнлөк итә... Мода, тигәндә, ҡатын-ҡыҙ кейеменең ниндәйҙәре Ислам талаптарына яуап бирмәгәнлеген аныҡ ҡына белеү кәрәк.
Исламда ҡатын-ҡыҙ кейеменә шундай талап ҡуйыла:
1. Яулыҡ, баш кейеме ҡатын-ҡыҙҙың сәстәрен тулыһынса ҡапларға тейеш. Сөнки сәс — ҡатын-ҡыҙҙың гүзәл биҙәге. Ә ҡатын-ҡыҙ үҙенең гүзәллеген теләһә кемгә күрһәтеүҙән тыйылырға тейеш. Ҡатын-ҡыҙҙың йөҙө асыҡ була ала, шулай уҡ ҡулы яурындан алып беләҙегенә тиклем ҡапланырға тейеш. Фәҡәт ҡул һырты, устары күренеп тороуы еткән.
Ҡатын-ҡыҙ ҡолаҡтарын, ҡолағындағы һырғаларын, муйынын, яурындарын, иҙеүен ҡаплап, ят күҙгә күрһәтмәҫкә бурыслы.
Күлдәктәренең (юбкаларының) итәге оҙон булырға һәм аяҡтарының шайтан ашығына ҡәҙәр төшөп торорлоҡ булыуы шарт.

Читать далее →

Килен булған ҡыҙға бирелгән өгөт

Был хикәйә — бик мәшһүр һәм дә бик ғибрәтле дәрес биргән дини хикәйәлер. Аҡыллы йәш әсәләргә һәм килен булып төшәсәк ҡыҙҙарға тәрбиә дәресе алыр өсөн ныҡ кәрәкле, ифрат файҙалы мәғәнәүи әҫәр.
Был хикәйә шундай бер ҡыҙға бағышланған ки, атаһы — бөтә кешеләрҙе үҙенең әмерендә тотҡан ҡәүем башлығы, вазифалы етәксе. Әсәһе — бик аҡыллы, тормошто тәрән белгән бер мөьминә. Етәксе ҡатын, мәҙәни ғаиләлә тәрбиә алған ханым, сабыр әсә!
Ана шул әсә ҡыҙына биргән ун өгөт хикәйәһен уҡыясаҡһығыҙ.
Яҙыу — беҙҙән, уҡып ғибрәт алыу — һеҙҙән, тәьҫир-йоғонтоһо Йәнәбе хаҡтандыр.
Мәшһүр мөхтәрәм зат Харистың ҡыҙы Әсмәгә килен булып китәсәк көнөндә әсәһе Өммәя тарафынан ошо рәүештә өгөт-нәсихәттәр бирелде:
— Ҡара, балам, һөйөклө ҡыҙым, мине бик яҡшы тыңла. Нәсихәт һәр кешегә тейештер, өгөт һәр кеше өсөн файҙалылыр. Әгәр бер кешенең, әҙәпле үә тәрбиәле булыуы йә иһә бөйөк әҙәм балаһы булғанлыҡтан, һәр ваҡыт һөйөклө үә иғтибарҙа булыуы сәбәпле, өгөт-нәсихәткә ихтыяж булмаһа, һинең дә нәсихәткә ихтыяжың булмаҫ ине.
Ләкин ғәмәлдә улай түгел. Нәсихәт һәр кешегә тейешлелер. Нәсихәт белмәгәнгә өйрәтер, белгәнгә хәтерләтер.
Һөйөклө ҡыҙым! Әгәр ҡыҙ, әсә һәм атаһының бай булғанына күрә, егеткә кейәүгә бармаҫ булһа, һин һис бер ваҡыт кейәүгә сығыуға мохтаж булмаҫ инең. Сөнки атаң бик бай, бик шөһрәтле, шәфҡәтле үә дәрәжәле заттан. Һин шулай бер бөйөк әҙәмдең ҡыҙылыр!..
Аллаһ ҡуйған ҡанундарға ярашлы, тормош сәхнәһенә аяҡҡа баҫыу ваҡыты еткән һәр бер ҡатын да — ир, һәр ир ҙә ҡатын менән уртаҡ бер ғаилә ояһы ҡорорға мохтаж итеп яратылған. Был — Аллаһ ҡануны. Был ҡанунды һис бер кеше боҙа алмаҫ. Был Ҡиәмәткә ҡәҙәр шулай буласаҡ.

Читать далее →