Шағирҙар 2024 йылда үләсәк...
Ибн әл-Ғәрәби (Мөхөтди́н Әбү Абдулла́ Мөхәммәт ибн Али́ әл-Андалу́си) 800 йыл элек күҙ алауы буйынса 2024 йылда шағирҙар үләсәк тигән. Кем ул Ибн әл-Ғәрәби? — Әл-Андалусиянан (Мосолман Испанияһы) мосолман дин белгесе, суфыйсылыҡ ғилеменең ҙур вәкиле һәм теоретигы. «Бөйөк уҡытыусы» (әш-шәйех әл-әкбәр) исеменә эйә. Ибн әл-Ғәрәби (1165—1240) күп сәйәхәт иткән, суфыйсылыҡта булған. Һөйләүе буйынса, ул өс тапҡыр Хызыр менән осрашҡан. Ҡөрьәнде һәм Ҡөрьән фәндәрен, музыканы, шиғриәтте һәм философияны өйрәнеүгә ҙур иғтибар бүлә. Суфый остаз — аҡһаҡал булараҡ, ул тирә-яғындағы күп һанлы мөридтар араһында абруй ҡаҙана. Ул яңы мистиктар өсөн ҡулланмалар һәм нәсихәттәр йыйынтыҡтары яҙа. Был әҫәрҙәрҙең барыһы ла бөтә мосолман донъяһында киң таралған була (800 ашыу әҫәрҙәре бар).
Әгәр Аллаһ үҙенең ҡолона күрәҙәлек итеү һәләтен бирһә, ул кеше быны киләсәккә еткереү өсөн төрлө ысулдар ҡуллана. Ибн әл-Ғәрәби «күрәҙәлек фәне» (ғилм әл-джафр — киләсәкте астрология аша ла һәм башҡа фәндәр буйынса күрәҙәлек итеү аша ла күҙаллау фәне) менән шөғөлләнгән һәм был темаға бер нисә китап яҙған, тиҙәр. Һис шикһеҙ, ул киләсәк версияларын ошо фән ҡағиҙәләренән сығып төҙөгән. Ғилм әл-джафр менән шөғөлләнеүселәр был белемде хәҙрәт Ғәли Әбү Талип аша алғандарын белдерә һәм уларға таянып, Ибн әл-Ғәрәби әйткән һүҙҙәргә оҡшаш күп кенә хикәйәләр һөйләй. Ибн әл-Ғәрәбигә киләсәктәге ваҡиғалар төш менән дә килеүе мөмкин. Күп күрәҙәлек иткән ваҡиғалары тормошҡа ашҡан. Ибн әл-Ғәрәби, шиғри һәләткә эйә булып, уны — ҙур теләк менән ҡулланған ғалимдар иҫәбенә инә, шуның арҡаһында уның ҡәләме аҫтында төрлө темаларға бик күп шиғырҙар сыға. Ошо шиғырҙарында Нострадамус кеүек буласаҡ ваҡиғаларҙы иҫкәртә. Уларҙың күп өлөшө тасаввуфҡа һәм йәшерен белемгә арналған.
Шағирҙар 2024 йылда үләсәк тигән әйтеүен хәҙер ҡарап үтәйек. Кемдәр ул шағирҙар?
Билдәле шәхестәрҙе хөрмәт иткән һәм тыңлаған мәҙәни мөхиттә шағирҙарҙың роле бик ҙур. Улар, һәр ваҡыт тиерлек, кешеләрҙең фекеренә көслө йоғонто яһай. Пәйғәмбәребеҙ, ﷺ заманында ла шиғриәт киң таралған булған, шуға күрә ислам дине формалашҡан осорҙа матур телмәр эйәләре араһында бер Аллаһҡа ҡаршы тороусылар булыуы ғәжәп түгел. Кемдер пәйғәмбәргә ҡаршы ҡылыс менән һуғышҡанда, кемдер үҙенең шиғыр төҙөү һәләтен ҡулланып, уға тел менән зыян килтерергә тырыша. Улар төрлө урындарҙа ялған шиғырҙар ижад итеп йөрөй, артыҡ биҙәп һәм хаҡтың сиген арттырып күрһәткән. Халыҡ был шағирҙарҙы тыңлай, шиғырҙар таратыуҙа ҡатнашып, уларҙың ижадын ятлай. Һөҙөмтәлә, Аллаһының илсеһе, ﷺ тураһында күпселек фекерҙәр был уйлап сығарылған юлдар нигеҙендә барлыҡҡа килә, улар яңылышлыҡҡа килтерә.Ҡөрьән аяттарында тап ошо хаҡта әйтелә:
وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ
أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ
وَأَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ
إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرًا وَانتَصَرُوا مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنقَلَبٍ يَنقَلِبُونَ
Үә-шшүғәраа′ү йәттәбиғү-һүмүл-ғааүүн.
Ә ләм тәра әннәһүм фии күлли үәәдиййәһиимүүн.
Үә әннәһүм йәҡуулүүнә мәә ләә йәфғәлүүн.
Иллә-лләҙиинә әәмәнүү үә ғәмилү-ссаалихәәти үә ҙәкәру-ллааһа кәҫиирау-үәңтәсаруу мим-бәғди мәә ҙулимүү үә сәйәғләмү-лләҙиинә ҙаләмүү әй-йә мүңҡаләйбий-йәңҡалибүүн.
Ә шағирҙар артынан аҙашҡандар эйәрер. Уларҙың бөтә үҙәндәр буйлап йөрөгәндәрен (һәр темаға шиғырҙар яҙғандарын) һәм эшләмәгәндәрҙе һөйләгәндәрен күрмәйһеңме ни? Улар иман килтергән, изгелек эшләгән, Аллаһты күп тапҡыр иҫкә алған һәм ғәҙелһеҙлек ҡылғандан һуң үҙен яҡлаған кешеләргә был ҡағылмай. Ә ғәҙелһеҙ эш итеүселәр тиҙҙән ҡайҙа ҡайтасағын беләсәк " (Шуғара, 224-227 аяттар).
Ҡайһы бер кешеләрҙән, улар юғарыла телгә алынған аяттарҙың мәғәнәһен дөрөҫ аңламағанлыҡтан, Исламда шиғриәт тыйылған тигән хаталы фекер ишетергә мөмкин. Әммә шиғырҙар рифмаға оҫта йыйылған һүҙҙәр генә. Пәйғәмбәребеҙ ғәләйһис – сәләм әйтте: «Был бары тик һүҙ генә. Яҡшыһы яҡшы, ә насары насар (Даракутни, Хаким, Байхаки). Шуға күрә матур телмәр һәм шиғырҙар төҙөү һәләте телмәрҙе бик уңышлы биҙәй, уның мәғәнәһенә айырым сикләү бирә. Иң мөһиме, улар хәҡиҡәткә хеҙмәт итһен һәм яңылышмаһын!
Был ни ғәжәп, Пәйғәмбәр, Мөхәммәд ﷺ үлгәндән һуң да шағирҙар уға хөрмәт күрһәтә, уларҙың шиғырҙары уларҙың йөрәктәренән Хәҡиҡәткә һөйөүҙән ағыла! Был хаҡта тәҡүә кешеләрҙең һөйләүҙәренән килә. Мәҫәлән, уларҙың береһендә 1678 йылда (Ғосман империяһы идара иткән осорҙа) Нәби исемле шағир күп кенә дәүләт эшмәкәрҙәре менән хаж ҡылыу өсөн юлға сыға. Мәҙинәгә яҡынлашып, ул тулҡынланыуҙан йоҡоһон юғалта. Нәби үҙенең юлдаштарының береһе, аяҡтарын Ҡәғбә яғына һуҙып, йоҡлап ятҡанын күрә. Шул саҡта уның түбәндәге мәғәнәле шиғырҙары тыуа:
Изге ерҙә – Пәйғәмбәрҙең тыуған ерендә булыуыңды
Онотоп, бында яуыз һәм ғәмһеҙ булырға һаҡ бул!
Эй, Нәби, бында кил, диндарлығыҙҙы иҫтә тотоғоҙ!
Бында изге йәндәр йөрөгән. Пәйғәмбәрҙәр был ерҙе үбеп алған!
Уларҙың карауаны Мәҙинәгә яҡынлашҡанда, иртәнге намаҙ ваҡытында шағир Нәби манаранан үҙенең шиғырҙары юлдарын ишетә, уларҙы мөәдзин яттан һөйләй. Бының менән тулҡынланған Нәби шунда уҡ мөәдзинды таба һәм: «Һин был шиғырҙарҙы кемдән алдың, улар тураһында ҡайҙан белдең?» — тип һорай.! Мөәдзин былай тип яуаплай: "Был төндә төшөбөҙҙә Пәйғәмбәрҙе ﷺ күрҙек. Ул беҙгә: "Минең өммәттең Нәби исемле шағиры миңә ҡунаҡҡа килә. Был кеше миңә ҡарата һөйөү һәм ихтирам менән тулы. Бындай мөхәббәткә рәхмәт йөҙөнән уны манаранан уҡыла торған шиғырҙар менән ҡаршы алырға кәрәк! Бына шулай беҙ уның ҡушыуын үтәнек.
Шунда Нәби үкһеп илай башлай: — Тимәк, Аллаһтың рәсүле ﷺ мине үҙенең өммәтенең шағиры тип атаны?! Тимәк, ике донъяның Хужаһы мине үҙ өммәтенә ҡабул итте!
Был әйтелгәндәрҙән сығып, бер генә һығымтаға килергә була: кем Аллаһы Тәғәлә тарафынан бирелгән мәрхәмәт менән шиғырҙар ижад итеү һәм телмәр оҫталығына эйә, уларҙы хәҡиҡәтте белдереү өсөн ҡулланһын һәм бер нисек тә был талантты һүндермәһен. Сөнки билдәле: "Шағирҙың ҡауырһыны ҡылыстан да үткер».
Ғәрәп телендә иңдерелгән Ҡөрьән һәм Ислам шиғриәтенә нигеҙләнгән поэзия оҫтаһы шағир тип атала. Шағир — юғары аңлы, юғары кешелек идеалдарына эйә булған аҡыллы һәм һиҙгер кеше. Уны, роленә ҡарап, пропагандист, күрәҙәсе йәки тарихсы тип билдәләргә мөмкин. Шулай итеп, шағир, пәйғәмбәргә пәйғәмбәр булыу алдан билдәләнгән кеүек, шағир булып тыуа. Уның оҫталығына өйрәнеп булмай, был Аллаһ биргән талант.
Әммә был һәләткә эйә булғандар быны бөгөн дөрөҫ ҡулланалармы һәм ни эшләп күрәҙәлек ҡыла белгән бөйөк аҡыл эйәһе шағирҙар 2024 үләсәк тигән? Ошолар тураһында ҡараштырып һәм фекерләп үтәйек.
Аллаһының әлеге аяттарына ярашлы шағирҙәрҙең күпселеген, уларҙың кемдә кем икәнен Иблис йоғонтоһона бирелгән, шайтан ярҙамсыһының Рәсәй Конституцияһына 353 статьяһына төкөрөп,
(1. Агрессив һуғышты планлаштырыу, әҙерләү йәки башлау —
ете йылдан ун биш йылға тиклем иркенән мәхрүм итеү менән язалана.
2. Агрессив һуғыш алып барыу — ун йылдан егерме йылға тиклем иркенән мәхрүм итеү менән язалана).
сит илгә беренсе булып һөжүм итеүе уларҙың асылын фаш итте.
6 мең дана ядро бомбаһы булған
Урыҫәй башлығы ыштанына шыр һалған
Демократия, тигән хохолдан ҡурҡып,
Уға тәү башлап яу һалған.
Телен, үҙ аллылығын ҡолоҡҡа һатҡан
Манҡортҡа шул ялған еттә ҡалған...
Был заман әүлиәбеҙ, Нәҡшбәндиә тәриҡәтенең Шәйехе Мехмет хәҙрәт 21 быуат – ахырзаман быуатты. Бөтә ерҙә тирандар, ялған, алдаҡ, яуызлыҡ һәм боҙоҡлоҡтар, ҡәһәр төшкән сәйәсәт һәм башҡаһы тине. Уның әүлиә атаһы Нәзим Раббани: бөтә ерҙә лә тирандар хакимлек итә, улар сатанистәр, Иблискә хеҙмәт иттә, Армагедон һуғышы Сүрийәнән башланды тине. Кем был Сүрийәгә, үҙенең кешеһен ҡуйҙы һәм бындағы бар ҡәбиләлә эйәләрен бер-береһенә, мосолман сунниттәрен ҡаршы ҡуйып, әле һаман барған һуғышты ойошторҙо?
Шунан, бына шулай СВО халыҡты ике төркөмгә бүлеп, бер-береһенә ҡаршы ҡуйҙы. Һәм бөйөк яҙыусы Лев Николаевич Толстой әҫәрҙәрендә яҙылғансы: Батшалар һуғышты башлай, поптар (муллалар) изге яуға саҡыра, шағирҙар халыҡҡа ялған рух өҫтәп, үҙҙәре хужа булмаған илдәре өсөн үлергә саҡыра (ошо сайта уны уҡығыҙ). Бына шулай тарихта һәм сәйәсәттә юнле белеме булмаған наҙан шағирҙар боҙоҡ хакимлеккә дан һәм маҡтау яуҙырып, ни өсөн кеше үлтергәнен һәм ни өсөн үлгәнен белмәгән (пәйғәмбәр хәҙисенән күҙаллау) һалдаттарҙан батырҙар эшләп, йәмғиәткә ялған таратып, байҙар һәм тирандар өсөн һәләк булырға саҡыра. Бахыр һалдаттарҙың ата-әсәһе, туғандары (байҙар талаған) ил өсөн һәләк булды тигән ялған инаныуҙа ҡаласаҡ һәм һәр улдарының үлеме яуыз хакимлектең уйынан сыҡҡанын аңламай. Ары шул яуыз шағирҙәрҙең маҡтауҙарына һәм данлауҙарына ышанып, наҙандар ҡырылышҡа, үлемгә ынтыла. Әммә күбеһенсә бында аҡса хәл иттә. Ә беләһегеҙме, бында батша тарафынан һуғыш иғлан ителмәгән, Госдума депутаттары бер нәмә лә подписать итмәгән, бер кемдә был яуаплыҡты үҙ өҫтөнә алмай. Повесткаһын йыртып ташлаған бер кешене лә хөкөм итмәнеләр (ул ваҡытта 3 мең штраф ине), ә хөкүмәттең мәкерлегенә ышанып мобилизацияға барған ир-ат, контракт подписать иткәс, закон буйынса Ватан һаҡлаусы түгел, ә аҡсаға һатылған наемник статусына эйә булды һәм уларҙы, сит илде баҫҡаны өсөн, кем тип атайҙар?
Ислам динебеҙ буйынса мосолманға кеше үлтереү тыйыла, быны үтәгән кешенең урыны тамуҡ, муллаларығыҙ һәм шағирҙәрегеҙ ожмаҡ тураһында әкиәттәрен һөйләмәһендәр. Һәм ни эшләп, Аллаһы өс: сын, отец и святой дух тигән, христианлыҡтан тайпылған кафырҙарға эйәреп, һуғышҡа үлергә бара? Бахырҙар бушҡа үлә, ә байҙар байыға һәм сит НАТО илдәрендә аҙғынлыҡта ҡотора.
Шағирҙәр, холоҡтары буйынса нескә күңелле булыу арҡаһында бер-береһенә ҡарата көнсөл ҡарашта, уларҙа тәҡҡәберлек өҫтөнлөк итә, бер-береһен күрә алмаусынлыҡ хөкөм итә. Күбеһенең уйында — шиғырҙар һәм башҡаһын яҙып үҙенең кем икәнлеген күрһәтеү, шайтан маҡтаныуы кәрәк. Коллегаларҙың танауына сиртеү кәрәк тиҙәрҙер. Күрҙегеҙме, ҡалай шиғырым матур һәм килешле килеп сыҡты, дорфа һүҙҙәрҙе йәлләмәнем, тиҙер. Шулай уҡ күптәрҙең Салауат Юлаев премияһын алыу өсөн талашы (500 мең шикелле) һәм күкрәктәренә тимер ҡалай аҫып, үҙеңде заслуженный итеп күрһәтеү, бер билдәле оло шағирә миңә көнсөлөктән сығыптыр инде, ҡапыл юҡтан килеп сығып, динебеҙ буйынса мәғлүмәт тарата башлағайным, дан һәм шөһрәт өсөн ҡыланаң тиеп, мине үҙенең группаһынан алып ташланы. Бер мәле бер егеттең контакт аша, ни эшләп башҡорт телен яҡлап митингегә сыҡманың тигәнгә: минең кем икәнлекте белмәйһең, мин һине тапаясаҡмын тине, ҡайҙалыр был скриншот һаҡланған миндә. Шул ваҡытта юнле белеме булмаған әҙәмдең мөфтий булып киткәс, уның яҡташы булғаны өсөн яҡланы. Икенсе бер шағирәме-яҙыусымы, райондың түрәләренә ялағайланып, мине бысраҡҡа батырырға маташты. Түрәләр тигәндәй, шағирҙәр уларҙан майлы ҡалья эләктерер өсөн хужаларына дан һәм маҡтау йырлайҙар, идолдар тергеҙеп, Аллаһынанда артыҡ күреп, шуларға баш эйеп, аяҡтарын үбәләр түгелме? Һәм үҙ әҫәрҙәрен тиражға сығарырға тырышып, аҡса эшләйбеҙ тип, гәзит-журнал һәм башҡа матбуғат биттәренә, типографияларға кемдәрҙер аша хужа булып, үҙ коллегаларын ҡыҫмайҙармы?
Ярар, уларҙың башҡа әүәл-хәлдәрен үҙегеҙҙә беләһегеҙҙер, хәҙер Башҡортостаныбыҙҙа барған киҫкен хәлдәрҙән сығып, шағирҙәргә хөрмәт юғалғанын тикшерәйек. Ҡоролтай депутат шағирәһе, яҡташын аҡтан аҡ, пактан пак икәнен күрһәтергә тырышып, манҡортҡа әйләнеп барған, халыҡты Баймаҡ ҡалаһында туҡмарға ҡушҡан етәксене аҡлағанын интернет мәғлүмәттәрендә күрергә була. Был шағирә СВО башланғас, шуны ҡоролтайҙа телмәре менән хупланы. Һәм бөгөнгө көндә, ваҡытында хөрмәт ҡаҙанған шағирәнең халыҡ өсөн «үлгәнен» күрҙек. Башҡалары ла Аллаһ ярҙамында юҡҡа сығасаҡ.
Улар йәнен биреп, туранан-тура үлмәйәсәк, бәлки, уларҙың күбеһе был донъя яуызлыҡтарында ҡатнашыуҙары арҡаһында был сәйәси уйындан хурлы сығасаҡ. Һәр осорҙа улар яуызлыҡтың терәге булып, үҙ мәнфәғәттәрен ҡайғыртып йәшәүсе алдаусылар, административ персоналға яҡынайып, абруйҙарын кешеләрҙе яҡлау өсөн түгел, ә киреһенсә уларҙы кәмһетергә, таларға тейеп, Мәскәү сионистәренең закондарын хуплап, республика халҡын һәм башҡорттың туған телен иҙеүселәрҙер. Бер ыңғайы беҙҙең елкәнән йыйылған налог аҡсаһын бер аҡтыҡ бәндәне аҡларға тейеп, һәр тарафтан 50 мең кеше йыйып, хурлыҡ концертендә ҡатнашҡан был халыҡты нимә тейеп әйтергә? Ишетеүем буйынса, минән, ни эшләптер ҡурҡан, ошо ҡоролтай депутатының был концерта үҙен ышанысһыҙ, өмөтһөҙлөккә батҡан күңеленән ауыҙ асҡанын күрҙек. Бындағы ҡул алҡыштары ла бер үк оҙонлоҡтағы һәм тембрҙағы фонограмма булды.
Бөгөнгө көндәрҙә күпселек шағирҙың кем икәнен белеү кәрәктер һәм һүҙ шиғыр яҙыу оҫталары хаҡында ғына түгел, ә үҙҙәрен шулай уҡ интеллигенция, тип атап йөрөткәндәргә лә ҡағылалыр. Бында шағирҙәр генә түгел, шулар йөҙөндә ошо шәхестәребеҙҙә үләсәк. Шағирҙар башлыса донъя тарихы дауамында яуыз ниәт менән йәшәгән кешеләр, уларҙың шиғри һәләте, фразалары, мәғәнәһе менән, сағыу манераларға бирелеп, кешеләргә файҙа килтермәй, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, киреһенсә йоғонто яһай.
Шул ҡылыҡтары өсөн Ибн әл-Ғәрәби әйтмешләй, улар кәмһетеләсәк, улар халыҡ хәтеренән сығып үләсәк, һәм был мәғәнәлә уларҙың шул үлеме. Шағирҙәр, хәҙер инде үк халыҡ күңелеңдә хөкөм ителәләр һәм уларға иң ҙур хурлыҡ – ярһып ишеттерергә, тарих биттәренә ҡалдырыға теләгән әҫәрҙәрен юҡҡа сығыуы, уларҙың исемдәрен тарих таҡтаһынан юйып ташлау. Был хатта уларҙың үҙ ҡулдары менән эшләнә: башҡорт телдәрен иң төпкөл ауылдарҙа, балалар баҡсаһында һәм мәктәптәрҙә урыҫ теленә тулыһынса күсереү, шул телдә балаларыбыҙҙың бер туҡтауһыҙ аралашыуы, башҡорт телен үҫтереүҙе бар яҡтан ҡыҫырыҡлау һәм башҡаһы. Бында нимә етешмәй тиһәм дә, уныһы бәләкәй генә балаларҙың, йәштәрҙең «бөйөк» урыҫ телендә бик әсе итеп, матом һөйләшеүе. Әллә был телде камиллаштырыу өсөн уларҙы Мәскәүҙәге Олег Табаковтың «мат» беҙҙең — урыҫтың культураһы, тигән театрына ебәрәйекме!?
Шағирҙәр темаһын дауам итеп, Ҡөръән Кәримебеҙҙә әйтелгән «Шағирҙар» сүрәһендә төрлө темалар күтәрелә: кәферҙәрҙе иҫкәртеү, Аллаһтың билдәләре, Муса һәм Фирғәүен тарихы, Ибраһим тураһында хикәйә һәм башҡалар.
«Шағирҙар» сүрәһе тип шуға атала, сөнки сүрәнең аҙағында Аллаһы Тәғәлә шағирҙарҙың кешеләрҙең фекерҙәренә һәм инаныуҙарына йоғонтоһо тураһында һөйләй. Был йоғонто, күреүебеҙсә, яҡшы ла, кире лә булыуы мөмкин. Мөшриктәр Пәйғәмбәребеҙ ﷺ тирәләй кешеләр тупланмаһын һәм сәхәбәләрҙең йөрәктәрендә шик тыуҙырыу өсөн, уны шиғыр уйлап сығарыусы тип, атанылар. Аллаһы Тәғәлә был раҫлауҙы кире ҡаға, күпселек шағирҙар кешеләрҙе яңылыш юлдан алып бара, тип әйтә: «Ә шағирҙар артынан аҙашҡандар килә. Уларҙың бөтә үҙәндәр буйлап йөрөүен һәм бушты һөйләгәндәрен күрмәйһеңме ни?»(Шағирҙәр, 224-226).
Күпселек шағирҙарҙан һуң, Аллаһ әйтеүенсә, аҙашҡан кешеләр килә, ә был шағирҙар үҙҙәре лә аҙашҡан осраҡта ғына мөмкин. Аҙашҡан кешеләрҙең насар сифаттарына уларҙың үҙгәреүсәнлеге һәм тик данға ынтылышы ғына ҡарай, сөнки ҡыҙыл һүҙлек хәҡиҡәткә һәм аҡылға зыян килтерә. Улар «бөтә үҙәндәр буйлап» йөрөй, йәғни, кешеләрҙе данлай йәки кәмһетә, ҡайһы берҙәрен күккә сөйә һәм башҡаларҙы мыҫҡыллай.
Әммә был сүрәнең дауамында әйтелгән шағирҙар тураһында: "Был иман килтергәндәргә ҡағылмай, улар тәҡүә эштәр ҡыла, Аллаһты күп тапҡыр иҫкә ала һәм ғәҙелһеҙ ҡылғандан һуң үҙен яҡлай. Ә ғәҙелһеҙ эш итеүселәр тиҙҙән ҡайҙа ҡайтасағын беләсәк» (Шағирҙар, 227).
Ялған һәм яла яғыуҙан, маҡтауҙан һәм ғәҙелһеҙлектән ҡасып, Аллаһҡа ышанған һәм изге эштәр ҡылған шағирҙар, аҙашҡан шағирҙар тураһында әйтелгәндәргә ҡарамай. Киреһенсә, иманлыларҙың, тәҡүә кешеләрҙең шиғырҙары хатта хәҡиҡәткә һәм изгелеккә саҡырыу, шулай уҡ мосолмандарҙың динен һәм намыҫын яҡлау ҡоралы була ала. Кешеләрҙе хуплауға этәргән ижады өсөн тәҡүә шағирҙар Аллаһы Тәғәләнән бөйөк бүләктәр алырға лайыҡ. Шуға күрә был аяттар Исламда шиғриәт тыйылған тигән аргумент була алмай. Ялған, тәкәбберлек, ғәҙелһеҙлекте хөкөм итеп һәм хәҡиҡәтте алға сығарыр кәрәк.
Әл-Маари тигән шағир: хакимлек алдында һөйрәлеп йөрөгән һәм хужаларының бөтә теләктәренә түҙгән шағир-лизоблюдтар һәм ғалимдар күңелдә ерәнеү тыуҙыра тигән. Был йәшәү барлығы, тип яҙа Әл-Маари, был һәр ваҡыт ғазап, өҫтәүенә төрлөлөктән мәхрүм: һәр ерҙә тик яуызлыҡ һәм ғазап хөкөм һөрә, һәм ваҡыт бер үк нәмәне туҡтауһыҙ ҡабатлай, шағир шиғырҙарында бер үк рифманы ҡабатлаған кеүек. Шуға ҡарамаҫтан, ул тормошта бөтә нәмә лә насар һәм мәғәнәһеҙ тип иҫәпләмәй. Донъя аяуһыҙ һәм ғәҙелһеҙ, әммә кеше үҙе үҙенең ғазаптарында ғәйепле: шарттарға бирешергә ярамай, көсһөҙ булырға, үҙ теләктәренең һәм сәйерлектәренең донъяһында хәстәрһеҙ йәшәргә ярамай. Ысын кеше ныҡлы булырға һәм аҡыл һәм зиһен идеалдарына эйәрергә тейеш, ә ҡайғы күҙ йәштәре түгеп, дәрт-дармандарға бирешмәҫкә тейеш. Матур ҡатын тирә-яҡтағыларҙың уға ғашиҡ булыуында ғәйеплеме? Был уға ҡараған кешеләрҙең ғәйебе. Тормошта мәңгелек хәҡиҡәт, мәғәнә, ниһайәт, тәбиғәт бар...
Шағирҙәргә Башҡортостаныбыҙҙың тарихын ентекләп өйрәнергә, сәсәндәрҙең, йыраусыларҙың, мәрифәтселәрҙең әҫәрҙәрен, бәйеттәрен, әйтемдәрен, шиғырҙарын, башҡорт халыҡ ижадын ентекләп өйрәнеп, үҙ халҡынды һәм тыуған ереңде ҡайғыртыу кәрәктер. Ниндәйҙер бер шәхесте маҡтап Аллаһының ҡарғышында булыу кәрәкмәй. Киләсәкте һиҙемләгән кешеләр әйтеүе буйынса, Аллаһының юғары көстәре һәм әүлиәләре ҡуҙғалды, бар донъя ҙур һелкенеүгә, өҫтөнән боҙоҡлоҡ япмаһын – бысраҡты алып ташларға тотондо инде. ИншаАллаһ, был боҙоҡ империя язаһын аласаҡ.
Аңлы мосолман шағирҙәре бер ҡасан да үҙҙәренең ижтимағи позицияларын йәшермәйенсә, улар иҫке, иҫкергән һәм тарихи һәләкәткә дусар булған бөтә нәмәне ҡәтғи кире ҡаға, быуаттар буйына булған хөрәфәттәр менән алышҡа ҡыйыу инә һәм бөтә кешеләрҙең тәбиғи тигеҙлеген раҫлай. Ғәҙелһеҙлекте һәм хыянатсылыҡты, йыртҡыслыҡты һәм ришүәтселекте тәнҡитләп, ғәмһеҙ йәшәүҙе хөкөм итеп һәм бәхет һәм ғәҙеллек өсөн әүҙем көрәшкә саҡырып, мосолман шағирҙары, уларҙың күбеһе үҙ тәжрибәһендә мохтажлыҡ һәм кәмһетеүҙәр кисергән, тирандарҙы, шулай уҡ был иҙеүҙе мөмкин иткәндәрҙе мыҫҡыллап, варварлыҡҡа һәм мәрхәмәтһеҙлеккә ҡаршы ҡеүәтле инаныу көсө менән эш итеп, ҡоллоҡҡа ҡаршы янып-көйөп сығыш яһай, асыҡтан-асыҡ һәм аяуһыҙ рәүештә башбаштаҡлыҡты (законһыҙлыҡ) фашлай, кеше йәнен деспотизм һәм сикһеҙ сикләнмәгән хакимиәт боҙоуын дөрөҫ һүрәтләй. Асыулы шелтәләү һәм протест рухы менән һуғарылған был затлы кешеләр үҙҙәренең халҡының ғазаптарында ғәйепле тип һаналғандарҙың киҫкен сатирик портреттарын ижад итә, затлы кешеләрҙең йәнһеҙлеген һәм тәкәбберлеген, уларҙың нәфселәренең түбәнлеген һәм йәшерен асыуын, ҡомһоҙлоғон һәм үҙ-үҙен яратыуын, уларҙың хөрәфәттәрен һәм тупаҫлығын, йөрәкһеҙлеген һәм кемдәрҙәрҙе мыҫҡылап, «ҡара халыҡ» тип кәмһетеп йөрөткәндәргә ҡарата деспотизмын хөкөм итә. Һәр ваҡыт Исламдың ысын һәм тәҡүә эйәрсендәре булараҡ, әҙәбиәттә үҙ оҫталыҡтарын ҡулланып, мосолман шағирҙары һәр ваҡыт руханиҙарҙың айырым наҙан вәкилдәренән, ике йөҙлө изгеләрҙән, фанатиктарҙан һәм ҡараңғылыҡта йәшәгән, аң-белемгә (яңылыҡҡа) дошманлыҡ ҡылғандарҙан аяуһыҙ көлә. Ысын мәғәнәһендә бар мәҙәниәт донъяһынан артта ҡалыуға, дини фанатизмға, азатлыҡ, прогресс һәм мәғрифәтселек өсөн быуаттар буйына барған көрәштә уларҙың урта быуат ҡалдыҡтарын ярһыу тәнҡитләү менән һуғарылған шиғриәте быуындан-быуынға мосолман йәмғиәтенең алдынғы даирәләренең донъяға ҡарашын формалаштырыуға ҙур йоғонто яһай.
Мосолман шағирҙарының ижадында феодалдарҙың аяуһыҙ иҙеүе аҫтында хәлһеҙләнгән ябай халыҡтың ғазаптарын тәрән ҡыҙғаныу, йәлләү менән таусирләй. Улар ябай мосолмандарҙың — малсыларҙың, һөнәрселәрҙең һәм дехкандарҙың ауыр хеҙмәтен, халыҡ йолаларын һәм көнкүреш йолаларын ҙур һөйөү менән тасуирлай, халыҡты йәберләүселәрҙе шелтәләү һәм мыҫҡыллау сараларында ысын мәғәнәһендә бөтмәҫ-төкәнмәҫ һәм уйлап табыусан була, кешеләргә ҡайғы килтергән, ҡоллоҡҡа төшөргән һәм уларҙың тормошон һәм тойғоларын боҙоп күрһәткән бөтә нәмәгә ҡаршы ҡыйыу күтәрелә. Исламдың бөйөк шағирҙарының выжданы, кешелеге, рухилығы һәм гражданлығы ҡатлам хөрәфәттәренә ҡырҡа ҡаршы тора һәм тап халыҡ мөхитендә улар боҙолмаған әхлаҡтар һәм ихлас тойғоларҙың матурлығын таба, үҙҙәрен йәндәрҙе һәм кеше йөрәктәрен тәрән белеүсе итеп күрһәтә. Уларҙың ҡайһы берҙәре кешеләрҙе үҙҙәре күрергә теләгәнсә һүрәтләгән, шул уҡ ваҡытта башҡа шағирҙар уларҙы ысынында нисек булыуҙарын һүрәтләгән.
Ислам шиғриәте бөтә мосолман халыҡтарының үҙенсәлекле милли сәнғәтен үҙ эсенә ала, уның сағыу буяуҙарын эретмәй һәм төҫһөҙләндермәй, киреһенсә, уларҙың милли сәнғәтенең художество палитраһын Ислам рухи һәм эстетик тәжрибәһенең күп төҫлөлөгө менән тағы ла байыта. Мосолман шағирҙарының сағыу шиғри оҫталығы юлдар һаны менән түгел, ә кеше йөрәктәренә тәьҫире көсө менән мауыҡтыра, ә мосолман шиғриәтенең ысын мәғәнәһендә тылсымлы мауыҡтырғыслығының сере тап уның юғары Ислам рухиәтендә, уның теленең матурлығында һәм үҙенсәлегендә ята. Хатта иң, тәү ҡарашҡа, әһәмиәтһеҙ деталдәрҙе лә иғтибарлы итеп билдәләп, ул бик күп тапҡыр күҙәтеүҙәр, дөрөҫ һәм нескә уйҙар менән һәр ваҡыт тәрән әхлаҡи мәғәнәгә эйә, уны аңлар өсөн иғтибар менән генә түгел, ә мотлаҡ уҡығанды тәрән аңларға кәрәк. Бынан тыш, ул ғәжәп музыкаль һәләткә эйә һәм шуға күрә мосолман шағирҙарының күп кенә әҫәрҙәре тирә-яҡ донъяны дәртле һәм әүҙем ҡабул иткән, мөхәббәт, дуҫлыҡ һәм туғанлыҡ мөнәсәбәттәрен, ғаилә тормошоноң шатлыҡтарын һәм әсәлек бәхетен данлаған, матурлыҡ донъяһын маҡтап, әҙәпһеҙлек донъяһына ҡаршы ҡуйған һәм кешеләргә көндәлек тормош лайлаһына эләкмәҫкә ярҙам иткән йырҙар нигеҙенә һалына.
Рәхмәтле вариҫтарының хәтерендә Исламдың затлы шағирҙары Ҡаба ибн Зөһәйр һәм әл — Бусириҙың яҡты исемдәре һаҡлана, уларҙың Аллаһы Тәғәләнең бөйөклөгөн һәм ҡөҙрәтен маҡтаған данлыҡлы ҡасидтары (Уға маҡтау уға һәм бөйөклөк!), Мөхәммәд пәйғәмбәрҙең яҡты образы (Аллаһ уны фатихалаһын һәм сәләмләһен!) һәм беҙҙең алда ысын иманлы кешенең рухи донъяһын асыусы, күптән инде классикаға әйләнгән һәм бөтә мосолман шиғриәтенең нигеҙе булып тора.
Кеше тойғоларының бай гаммаһын тормошҡа ашырыу оҫталығы менән төрлө ваҡытта Низами Гәнджәүи (1141—1209), бөтә донъяға билдәле «Хамсэ» поэмаһы авторы, Мөхәммәт Физули (1494—1556) үҙенең ғәзәлдәрен, йәғни һәр ике юллыҡ шиғырҙары аҙағында даими рифма менән ике юллы строфалар ижад иткән мөхәббәт лирикаһының тиңһеҙ оҫтаһы, Алишер Навои (1441—1501), Мәхтүмҡол, Фирҙәүси, Сәғди, шулай уҡ Хафиз, уның шиғри ғәзәлдәре уға донъяның иң ҙур лириктарының береһе исемен килтерә.
Хәҙерге мосолман шағиры ниндәй булырға тейеш? Иң элек, ул ваҡиғалар үҙәгендә булырға тейеш, шул уҡ ваҡытта ул вайымһыҙ күҙәтеүсе булараҡ сығыш яһамаҫҡа, ә үҙ илендә лә, бөтә планетала ла булған ваҡиғаларға үҙ ҡарашын асыҡ итеп белдерергә, үҙенең ижадының тыны менән дәүер елкәндәрен өрөргә тейеш. Мосолман шағирының төп маҡсаты һәм тәғәйенләнеше — үҙ халҡының ораны булыу, уның өмөттәрен, фекерҙәрен һәм тойғоларын белдереү, маҡсаттарын дөрөҫ күрергә ярҙам итеү һәм уларға өлгәшеүгә ныҡышмалы барыу, йәки икенсе төрлө әйткәндә — уның аҡыллы кәңәшсеһе булыу. Алдынғы көстәрҙе берләштереп, һәр төрлө кешелек нәфрәтен хөкөм итеп һәм был донъяның көслөләренең көс ҡулланыуға һәм алдауға нигеҙләнгән тәртиптең ни тиклем шыйыҡ булыуын иҫкә төшөрөп, ул ялған донъяға һәм ҡомһоҙланған нәфсе донъяға ҡарашының өлгөрөүен һәм эҙмә-эҙлелеген ҡаршы ҡуйырға, үҙенең яҡты юлын юғалтмаҫҡа һәм мосолман шиғриәтенең ижтимағи бурыстарын онотмаҫҡа тейеш.
Ул мотлаҡ тәрән иманлы кеше, иманыбыҙҙы эҙмә-эҙлекле яҡлаусы булырға тейеш һәм тап мосолман рухиәте уның ижади илһам сығанағы булып хеҙмәт итергә тейеш. Хәҙерге заман Ислам шағирын бөгөнгө донъяуи мәҙәниәт кризисы темаһы даими борсорға тейеш, ул үҙе яҡшы аңларға һәм башҡаларға диндән, үҙ халҡынан, бигерәк тә мөһим үҙгәрештәр дәүерендә, айырылып тороу кеше шәхесенең рухи ярлыланыуына килтерә тип аңлатырға тейеш. Ул һәр ваҡыт шағирҙың үҙ халҡының ысын улы булыуын иҫтә тоторға тейеш, әгәр уны ысынлап та тыуған ил яҙмышы борсоһа һәм ул кешенең үҙ иленә, уның халҡына битарафлығынан да әшәке нәмә юҡлығын яҡшы аңлаһа. Яуызлыҡтың ҡара көстәренә ҡаршы тәүәккәл көрәшкә инеп, наҙанлыҡты һәм хөрәфәттәрҙе аяуһыҙ фаш итеп, ул мосолман мәғрифәтселәренең данлы көрәшселәре ғәскәренә ҡарарға тейеш, улар өсөн хатта ялған менән татыулашыу тураһында уй ҙа ҡабул ителмәгән һәм һәр ваҡыт үҙ халҡын хөрәфәттәрҙән һәм насар ғәҙәттәрҙән азат итергә ынтыла. Мосолман шағиры ябай халыҡҡа һөйөү һәм шәфҡәтлелек менән ҡарарға, уның хоҡуҡтарын һәм боронғо мәнфәғәттәрен яҡлап үҙ тауышын күтәрергә, ватандаштарының фекерҙәрен кешелектең юғары мәғәнәһенә, кешенең рухи йөҙөнөң юғарылығына, ысын патриотизмға, ҡоро һүҙҙәргә түгел, ә ысынбарлыҡ эштәргә йүнәлтергә бурыслы.
Ул ҡәтғи булып, ҡабарыңҡы традицияларға нигеҙләнгән, шуға халыҡҡа ят салон шиғриәтен ҡырҡа боҙорға, түбән зауыҡҡа иҫәпләнгән йәки кемдеңдер ҡараңғы, ауыр кәйефен сағылдырған әҙәбиәтте һанға һуҡмаҫҡа, халыҡҡа аңлайышлы телдә шиғырҙар яҙырға, шиғриәткә ябай халыҡ телмәрен, мәҡәлдәрен һәм әйтемдәрен ҡыйыу индерергә, шуның менән мосолман шиғриәте офоҡтарын киңәйтергә һәм бындай әҫәрҙәр, үҙ сиратында, яңы халыҡ мәҡәлдәренең һәм әйтемдәренең сығанағы буласаҡ.
Уны үҙ халҡының ысын хәбәрсеһе тигән исемгә эйә булырға тейешле әхлаҡи көсөнән һәм ғәҙәттән тыш эҙләнеүсәнлегенән мәхрүм итмәһен өсөн, үҙенең шиғри һәләтен юғалтмаҫ өсөн ерҙең бәрәҡәттәренә һәм донъяның байлығына тоғро бирелгәнлектән азат булыу кәрәктер. Мосолман шағиры замандаштарын үткерерәк һәм тәрәнерәк күрергә, замандашының уй-тойғолары тәртипһеҙлеген хатаһыҙ аңлай белергә тейеш, сөнки Ислам шағирҙарының кешеләрҙең тормошон, көнкүрешен һәм психологияһын тергеҙеү оҫталығы, уларҙың шиғри фекерләү масштабы һәм тәрән фәлсәфәүи-публицистик дөйөмләштереүҙәргә һәләте уларға һәр ваҡыт һөрһөгән мещанлыҡ мөхитен мораль яҡтан еңергә мөмкинлек бирә. Хәҙерге заман диндар шағирҙарының саҡырыуҙары, тәү сиратта, мосолмандарҙың йәш быуынына йүнәлтелергә тейеш. Улар уҡыусыларын үҙҙәренең тормошон, көндәлек эштәрен айыҡ һәм ҡаты баһаларға мәжбүр итергә, уларға мөһим әхлаҡи проблемалар ҡуйырға, уларҙан намыҫлы кеше кире боролмаһын өсөн эшләргә тейеш.
Бөгөнгө тормошобоҙҙо уның көндәлек ағымында асып, мосолман шағиры ағымдағы тарихи мәлдең иң ҙур көсөргәнешлеген тергеҙеү, ватандаштарына йәмғиәттең социаль язваларын бөтөрөүҙә ярҙам итеү, кешеләрҙең тормошон бәхетлерәк һәм яҡшыраҡ итеү һәләтенә эйә булырға тейеш. Уның ижады ниндәйҙер артта ҡалған ҡараштарҙы сағылдырырға йәки яҙмышҡа, кешеләргә йәки шарттарға һуҡыр буйһоноу, социаль тигеҙһеҙлеккә толерантлы мөнәсәбәт һыҙаттарын йөрөтөргә тейеш түгел, унда хәҙерге капиталистик ҡалалағы эшсе ярлыларҙың реаль тормошо, ауыл хеҙмәтсәндәренең реаль тормошо булырға тейеш. Бынан, әйткәндәй, хәҙерге замандың танылған донъяуи шағирҙары бик алыҫ, шуға улар ҡайһы берҙә ҡатмарлы хәлгә эләгә, ә ҡайһы берҙә бөтөнләй юҡҡа сыға, сөнки эске ҡапма-ҡаршылыҡтар һәм социаль контрастар менән тарҡатылған хәҙерге йәмғиәттең ысын тормошон белмәйҙәр йәки аңламайҙар.
Мосолман шағиры үҙ халҡының иң яҡшы һыҙаттарын, уның юғары гражданлыҡ, патриотик тойғоларын кәүҙәләндерергә һәм үҙ илебеҙҙең иманы, азатлығы һәм сәскә атыуы, изгелектең һуңғы еңеүенә һәм ғәҙеллек тантанаһы хаҡына үҙен ҡорбан итергә әҙер булырға тейеш. Был, ҙур идеялар менән рухландырылған һәм цивилизацияның артабанғы үҫеш юлдары тураһында уйланған мосолман шағиры образы булырға тейеш, тик шундай шағир ғына бөтә мәғрифәтле кешелек хаҡлы рәүештә ғорурланырлыҡ әҫәрҙәр ижад итә ала.