Архив рубрики: тарих, риүәйәттәр, легендалар

Башҡорттар

                                                               Башҡорттар

                               Башҡорттар тураһында... тарихи-географик белешмә
   "... Башҡорттар менән осрашҡан ваҡытта уларҙың айыҡ аҡылы ғына тугел, ә уйлап табыу һәләтенә маһир икәне асыҡ күренә. Гөмүмән, уларҙың аҡылы зирәк һәм отҡор булыуы менән айырылып тора, был сифаттар башҡорттарҙың холҡонда ла ярылып ята; механик ғәҙәт кенә түгел, ә төрлө алымдар талап иткән һәм шәхси хыялдарға урын булған шөғөлдәргә тартылыуҙары ла шуның менән аңлатылалыр. Ер һөрөп, бер төрлө генә эш менән булышыу уның күңеленә ятып бөтмәй — был хәрәкәтсән холоҡтоң үҙенсәлеге.
   ... Башҡорттоң аҡыл ҡеүәһе тураһында һүҙ йөрөтөүе ауыр, сөнки уларҙың шөғөлдәре был сифаттарға тулыһынса асылырға мөмкинлек бирмәй; шулай ҙа уларға тәбиғәттән тапҡырлыҡ, тиҙ отоп алыусанлыҡ бирелеүен инҡар итеп булмай. Был сифаттар башҡорттоң килеп тыуған хәлдән һәм кәртәләрҙән сыға белеүендә, үҙҙәренә оҡшаған эште башҡарыуында күренә..."
   (Живописная Россия; Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении. — Т. 8. Среднее Поволжье и Приуралъский край. — Ч.2. Приуральский край. — С Пб.; М., 1901.)

Читать далее

Йәннәт баҡсаһы (аҙағы)

                                                        Йәннәт баҡсаһы

                                      Йәннәт баҡсаһы (аҙағы) Гүзәл СИТДЫҠОВА

башы ошо биттә; //nazir1965.com/tarix/j%D3%99nn%D3%99t-ba%D2%A1salary.html#more-5131

                                                       Мөздәлифәлә уҙған төн

   Ғәрәфәттә ғәмәл-ғибәҙәт менән көндөң үткәне һиҙелмәй ҙә ҡалды. Рәхмәт тауынан ҡайтышлай бер аҙ юл яҙлыҡтырып, урап-урап, арып ҡайтһаҡ та, күңел байрам кисерә. Хатта ҡапҡылап килергә лә өлгөрҙөм. Төрөктәр беҙҙең урам ашаһында ҙур ҡаласыҡ булып урынлашҡан. Аш-һыу, сәй һатып торалар. Телдәре аңлайышлы булғас, туғандарымды күргәндәй һөйөнөп киттем, ризыҡтарын да һөйөнөп ашаным.
   Ҡояш байыу менән, ахшам намаҙынан һуң Мөздәлифәгә китергә ваҡыт етте. Оло йәштәгеләргә, ауырыуҙарға, ерҙә ятып төн үткәрергә хәле етмәҫтәйҙәргә автобусты алдан бирҙеләр. Ҡатындарҙың күбеһе шунда китте. Мин ”көслөләр” төркөмө менән ҡалдым.
   Мөздәлифәгә ныҡ төнләтеп аяҡ баҫтыҡ. Килеп төшкән урыныбыҙҙа тимер селтәр кәртә эсенә индермәнеләр. Ҡараңғыла урын эҙләп шоссе буйлап һуҙылдыҡ. Эргәнән автобустар төтөн борҡотоп уҙып ҡына тора. Уларҙың фаралары яҡтыһында уң яғыбыҙҙағы тау, һарыҡташтар өйөмө шәйләнеп ҡала. һулда — осо-ҡырыйы күренмәгән кәртәле уйһыулыҡ. Эстә, урта тоштараҡ, бер ҡатлы ниндәйҙер ҡоролмалар күренгеләй.
   Эре аҙымдар менән хәтһеҙ генә барғас, ниһайәт, бер урында инергә рөхсәт бирелде. Тәпәш кенә сатырҙар ҡороп, кемдәрҙер кәртә буйына урынлашҡан да инде. Төпкәрәк уҙабыҙ. Аяҡ аҫты — ваҡ ҡына ташлы онтаҡ. Сүп-сары ла етерлек. Юлдан күренгән ҡоролмалар тәһәрәтхана икән, беҙгә яҡынырағынан килгән һуҡыр яҡтылыҡта һәрмәнә-һәрмәнә ятыр урын әҙерләнек. Имамыбыҙ йәстеүгә аҙан ҡысҡырҙы ла күмәкләп намаҙға баҫтыҡ. Читать далее

Йәннәт баҡсаһы

                                                          Йәннәт баҡсаһы

                                        Йәннәт баҡсаһы (башы), Гүзәл СИТДЫҠОВА

   Бисмиллаһир-рахмәнир-рәхим
   Һөрөлгән шайтандан Аллаһы тәғәләгә һығынамын. Ҡыҙғаныусы һәм бағышлаусы булған Аллаһы тәғәләнең исеме менән башлайым.
   Был яҙмаларым 2005 йылдың ғинуар айында ҡылынған хажым хаҡында. Башҡортостандың гүзәл баш ҡалаһы Өфөбөҙҙөң ”Ихлас” мәсете мәхәлләһе ағзаларынан 55 кеше олуғ ғибәҙәтебеҙҙе үтәргә бергә сәфәргә сыҡтыҡ. Ҡайта-ҡайта шул ваҡиғаларҙы иҫемә алғанда көнө генә түгел, һәр минуты, хатта секунды фәһемле, кинәйәле, бөйөк тәрбиәгә эйә булғанын йәнем-ҡәлбем менән төшөнә барам. Йәннәт баҡсаһын, йәғни унда барыр һуҡмаҡты күреп, аңлап ҡайттыҡ беҙ.
   Юлға сығырға һанаулы ғына көндәр ҡалғас, ҡаты ауырып киттем. И Раббым, хажға юлымды яба ғына күрмә инде, ни күрһәм, шуға риза булып йөрөп ҡайтырмын, тип төндәрен илай-илай ялбарыуҙарымды белһәгеҙ...

Читать далее

Иҫәнгилде ағинәйе

                           

                                                                 Иҫәнгилде ағинәйе

                                   Иҫәнгилде ағинәйе, Зәйнулла ишан ҡомартҡыһын һаҡлай
   Хәйбулла районының Иҫәнгилде ауылында йәшәүсе, быйыл 80 йәшен тултырыусы Бөртөкбикә Ғиниәтулла ҡыҙы Ғәлина менән осрашыуға яңыраҡ Баймаҡ үҙәкләштерелгән район китапханаһы һәм райондың «Ағинәйҙәр» клубы берлектә үткәргән «Өләсәй, әсәй, ейәнсәр»тигән сара-конкурс сәбәпсе булды. Ошо байрамда Баймаҡ районының Әбделкәрим ауылында йәшәүсе ҡыҙы һәм ейәнсәре менән ҡатнашыусы Бөртөкбикә инәй хәтеребеҙҙә ныҡ һаҡланып ҡалды. Ул үҙенең ейәнсәренә Зәйнулла ишан Рәсүлевтың олатаһына бүләк иткән хаж таяғын тоттороп, залдағыларға мөнәжәт уҡыны, вәғәз әйтте, үҙенсәлекле итеп сәңгелдәк йырын көйләп ишеттерҙе. Был хаҡта беҙ гәзитебеҙҙең 18-се һанында яҙып сыҡҡайныҡ.
Башҡорт халҡының рухи короле Зәйнулла ишан Рәсүлевтың тормош юлына һәм эшмәкәрлегенә бәйле мәҡәләләр беҙҙең гәзиттә күп баҫыла килде. Әммә Зәйнулла ишандың ҡулы ҡағылған әйбергә бәйле был яңылыҡ беҙҙең өсөн көтөлмәгән асыш булды. Читать далее

Зәки Вәлиди: Бөйөк шәйехтең һынауы

                                                   Зәки Вәлиди: Бөйөк шәйехтең һынауы

     Нәҡшбәндиә тәриҡәтенең Волга-Урал төбәгендәге бөйөк шәйехе Зәйнулла Рәсүлев булһа, икенсеһе — Башҡортостан автономияһы өсөн барған ҡанлы көрәштең башында торған дәүләт эшмәкәре, Көнсығыш аҡылын Көнбайыштың аналитик фекерләү ысулдары менән ҡуша алып, арҙаҡлы тарихсы-ғалим булып танылыу тапҡан Әхмәтзәки Вәлиди Туған. Күрәһең, атаҡлы суфый шәйехе үҙенең мөрите Әхмәтшаһтың ун биш кенә йәшлек улының киләсәге өмөтлө булыуын башҡаларға ҡарағанда асығыраҡ тойомлағандыр. Зәйнулла ишандың тыуыуына 175 йыл тулыуҙы билдәләгән мәлдә Әхмәтзәки Вәлиди Туғандың «Хәтирәләр» китабының суфыйсылыҡты тасуирлаған урындарын хөрмәтле уҡыусыларыбыҙ иғтибарына тәҡдим итеү урынлы булыр, тип уйланыҡ.
                                                     Бохара-Хива тибындағы муллалар Читать далее

Ислам нигеҙ ташы

                                                                 Ислам нигеҙ ташы

                                                      Ислам илде һаҡлашыр нигеҙ ташы
   Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Үҫеш программаһы сиктәрендә Канада ғалимдары Рәсәй Федерацияһында кеше потенциалын үҫтереүгә бағышланған ғилми- ғәмәли конференция үткәргәйне. Милли-тарихи ғаилә ҡиммәттәрен тергеҙеү тураһында сығыш яһағандан һуң бығаса битараф төҫтә ултырған әҙәм бик сәйер һорау бирҙе:
   — Башҡорттар мосолманмы ни? Ә нишләп һеҙ чечендарға оҡшамағанһығыҙ? Ислам бит бик агрессив дин!
Визиткаһынан күренеүенсә, Санкт-Петербургтан килгән был ғалим ишаратының һорауҙары таң ҡалдырҙы. Ни тиклем наҙанлыҡ! Кеше потенциалына бағышланған конференцияла ҡатнашырлыҡ икән, ул яҡынса булһа ла Рәсәйҙең төп халыҡтарының тарихын, диндәрен күҙалларға тейеш түгелме?.. Икенсенән, дәүләтебеҙҙә ислам, тәрән тамырлы дин булараҡ, бай тарихҡа эйә, уның хаҡында ошолай фекер йөрөтөү ғалим кешене һис тә биҙәмәй. Ошондай залим ғалимдарҙың рухи-мәҙәни өлкәгә йоғонто яһауы, дәүләт эшмәкәрҙәренең дә шул сама фекерләүе Рәсәйҙә милли сәйәсәттең әленән-әле һөрлөгөүенә килтерә лә инде.
Читать далее

Зәки Вәлиди өндәмәһе

                                                            Зәки Вәлиди өндәмәһе

                                                            Даулы йылдар мираҫы
   Ҡан ҡәрҙәштәребеҙ халҡыбыҙҙың арҙаҡлы улы, күренекле ғалимы Әхмәтзәки Вәлидиҙең эшмәкәрлеге, хеҙмәттәре менән йылдан-йыл күберәк һәм тәрәнерәк таныша. Башҡортостан «Китап» нәшриәте уның башҡорт һәм урыҫ телдәрендә «Хәтирәләр»ен, төрлө йылдарҙағы сығыштары, хаттары һәм мөрәжәғәттәре тупланған «Күрәҙәлек итә, тимәгеҙ...» исемле йыйынтығын, «Әҫәрҙәр»ен, Тунджер Байҡарының «Зәки Вәлиди Туған», Әмир Юлдашбаевтың «Билдәле һәм билдәһеҙ Зәки Вәлиди», Ғайса Хөсәйеновтың «Әхмәтзәки Вәлиди Туған» тигән хеҙмәттәрен нәшер итте. Танылған ғалимдың тулы күләмдә йәнә «Башҡорттарҙың тарихы» китабы баҫырға әҙерләнде. Ул, һис шикһеҙ, халҡыбыҙҙың яҙмышын, донъяһын киңерәк күҙалларға, хәҙерге тормош — булмыш — йәшәйешен нығыраҡ төшөнөргә булышлыҡ итер.
Тарихи ваҡиғаларҙы төплө байҡаған, халыҡ, ил-йорт яҙмышын алдан күрә белгән киң ҡарашлы аҡыл эйәһенең әле беҙ таныш булмаған хеҙмәттәре, сығыштары, мөрәжәғәттәре табылып тора. Алла бирһә, улар ҙа баҫылыр һәм үткәндәребеҙҙе, тарихыбыҙҙы тағы ла баҙығыраҡ итер.
   Нуриман районының Байгилде мәктәбендә ғүмере буйы директор булып эшләгән, тарих фәнен уҡытҡан Ришат Сәлих улы Исмәғилев иҫке төркисә яҙылған өндәмә алып килде. Ул инәһенең ике туған ағаһы Зөфәр мулла Мостафиндан ҡалған. Ришат ағай Исмәғилевтың һөйләүенсә, репрессияға эләгеп, һәләк булған Зөфәр мулланың өйөндәге бик күп документтары янған. Даулы йылдар өнөләй был өндәмә — халыҡҡа яҙма рәүештә еткерелгән саҡырыу һүҙе — беҙҙең көндәргә саҡлы һаҡланған.
Читать далее

Сәхәбәләр Башҡорт илендә

                                                       Сәхәбәләр Башҡорт илендә

                                             Сәхәбәләр Башҡорт иленә ҡасан килгән?
     Ғ. Аматуллаһтың «Нарыҫтау — башҡорт иленең нурлы төбәге, бәйғәмбәребеҙ илселәренең һуңғы төйәге» тигән мәҡәләһе «Йәшлек»тең (29 июнь) дини ҡарашлы уҡыусыларын ғына ҡыҙыҡһындырып ҡалманы. Автор Ҡаҙандың дин тарихсыһы Шәрәфетдин ибн Хисаметдин XVI (?) мәғлүмәттәренә һәм ике сит ил әүлиә шәйехтәренә һылтанған. Тәүге илсе ролендә киң билдәле Ибн Фаҙлан ҡатнашҡан экспедиция түгел, ә Мөхәммәт ғәләйһис- сәләм бәйғәмбәрҙең өс сәхәбәһе күрһәтелгән. Әйтергә кәрәк, Аматуллаһ актуаль ғилми проблеманы күтәргән. Сөнки йыйылған факттар рәсми ҡарашты етди шик аҫтына ҡуя. Уҡыусыларҙың иҫтәренә төшөрәйек: XX быуат уртаһында Стәрлетамаҡ ҡалаһы янындағы Левашовкала боронғо урта быуатҡа ҡараған, мосолманса ерләнгән ҡәберлектәр һәм VIII-IX быуат ғәрәп тәңкәләре табыла. Шишмә районындағы Аҡзыяратта боронғо ҡуфа стилендәге ғәрәп яҙмалы ҡәбер таштары табылған, был уларҙың VI-IX быуаттарҙа барлыҡҡа килеүенә дәлил.
Читать далее

Тарихыбыҙҙың серле яҡтары

                                                      Тарихыбыҙҙың серле яҡтары

                                    Йәшерен һәм билдәле тарихыбыҙҙың серле яҡтары
     National Geographic каналында Боронғо Мысыр (Египет) тураһындағы ниндәйҙер документаль фильмда бер мәғлүмәт шаҡ ҡатырғайны: Мысыр ҙа бөгөн 80 миллион кеше йәшәй, ә илдең биш меңлек тарихы арауығын да көн иткән халҡының һанын бергә ҡушһаң, бер миллиард килеп сыға. Быуаттар дауамын да унда мумиялар шул тиклем күп йыйылған, хатта бер ваҡыт Америка Ҡушма Штаттарының аҡса өсөн атаһын һатыр бизнесмендары, уларҙы алып китеп, сәнәғәт кимәлен дә эшкәртә башлаған. (Ҡот осҡос бит!) Мумияларҙан целлюлоза (яһалма ҡағыҙ, ебәк, шартлатҡыс һ.б.) эшләгәндәр. Шулай итеп, иң йәш цивилизация – иң боронғо цивилизацияны, иҫке-моҫҡо сепрәк кеүек, утилгә оҙатҡан. Мысыр фәлләхтәре (крәҫтиәндәре) үҙҙәренең ата-бабаларының йәнһеҙ кәүҙәләрен оятһыҙ американдарҙың пароходтарға таҫлап тейәүҙәрен бошонмай ғына (!) күҙәткән. Ниңә хәсрәтләнергә, улар бит, имеш, кафыр булған... Ошоға бәйле урыҫ дини философы В.Соловьевтың Бөтөн донъя дин йортоноң күренгән һәм күҙгә күренмәгән өлөштәре тураһындағы идеяһы иҫкә төштө. Күҙгә күренгән өлөшө – әлеге ваҡытта йәшәгәндәр, күренмәгәндәре – Аллаһ ҡаршыһына киткәндәре. Был тәңгәлдә, әгәр ҙә иҫәп-хисап йөрөтһәк, “күренмәгән өлөшө” “күренгән” өлөшөнән байтаҡ күберәк. Икенсе төрлө әйткән дә, ниндәй генә халыҡты алһаң да, ул окендағы боҙ тауына оҡшаш – һыуҙан тауҙың тик түбәһе генә ҡалҡып тора, ҡалғаны – һыу аҫтында. Иң мөһиме был да түгел әле. Читать далее

Мөхәммәтәнүәр әүлиә

                                                              Мөхәммәтәнүәр әүлиә

                “Беҙҙең зекер, намаҙар... фашистарҙы еңергә ярҙам итте,” – ти ине олатай

   Гөлнур Лоҡманованың Ғабдулла ишан Сәйеди – Ғабдулла бин Сәйет әл-Бөрйәни әл-Һаҡмари (Муллаҡай) тураһындағы китабында уның оло ҡатынынан тыуған кесе улы һәм ейәнсәре хаҡында ла мәғлүмәт бар. Мөхәмәтәнүәр Ғабдулла улы атаһының атаҡлы мәҙрәсәһендә белем ала, Ҡөрьән-Хафиз дәрәжәһенә өлгәшә. Кулактарҙы ситкә һөрөү ғәрәсәтенә лә эләгә, золом ҡорбаны ла була ул. Һуғыштан һуң тыуған ауылына ҡайтып йәшәп, 1988 йылда 102 йәшендә донъя ҡуя. Ҡыҙы Зәйтүнәнән биш ҡыҙ тыуа. Исемдәре: Мәзүнә, Дилара, Хәмдиә, Ғөлназ һәм Ғөлсирә. Икенсе ҡыҙҙары Рафикова Дилара Мөхитдин ҡыҙы Стәрлетамаҡ мәҙәниәт-ағартыу техникумын тамамлаған, хәҙерге көндә Сибай ҡалаһы “Йәштәр үҙәге”ндә “Яугүл” ҡумыҙсылар ансамбле етәксеһе. Унан Ғабдулла ишан Сәйеди һәм унын улы Мөхәммәтәнүәр олаталары хаҡында һөйләүен һораныҡ. Шатланып риза булды.

                                                   Ғабдулла ишан олатайыбыҙ

Читать далее