Уҡымышлы заттарҙың вазифаһы

   Уҡымышлы заттарҙың вазифаһы — кешеләрҙе диндән ситләштереү түгел, ә дингә яҡынайтыу
Диндә сама тигәнде белмәү Аллаһты инҡар итеүгә тиңләшкән бер эш булыуын белмәй һәм аңламай бик күптәр: «Ғибәҙәт ҡылыуҙа ниндәй зарар бар?» — тигәнерәк фекер йөрөтәләр. Бының ярамаған бер эш булыуы хаҡында уй-фекерҙәре ышаныслы ғалимдар һәм Ҡөрьәнде яттан белгән хафиздар яҙған әҫәрҙәр был көндә күп һәм улар нәшер ителеп донъяға таралған булһалар ҙа, һәр мәмләкәттә яңы нәмәләр уйлап сығарыусыларҙың аҫтыртын эш итеүҙәре, Ислам хафиздарын аҙаштырып йөрөүсе, динһеҙ зиңдиҡтар, шиғыйҙар, гонаһҡа бирелгән наҙандар кеүек, ҡушаматтар тағып, ҡайҙа тура килһә, шунда әрләп, кәмһетеп йөрөүҙәре сәбәпле, иғтибарға алынып бөтмәй, тыйылмай Ислам донъяһында тарала, дауалау саралары күрелмәгән ваба ауырыуы кеүек бөтә тирә-йүнде ҡаплап алыу ҡурҡынысы тыуҙы.
   Әйткәнебеҙсә, бындай хәлдәр ғасры сәғәҙәттә булманы. Әле лә мосолмандарҙан кем дә булһа берәү ни тиклем дә ғалим, үҙенсә ни тиклем дә диндар булмаһын, башҡа бер мосолмандың диненә ҡыҫылырға, уның иманы, мәҙһәбе һәм һуңынан буласаҡ һөҙөмтәһе тураһында фекер йөрөтөргә хаҡы юҡ. Ғалим заттарҙың вазифалары халыҡты диндән ситләштереү түгел, ә дингә яҡынайтыу, кеше менән булашыу, башҡаларҙы тикшереү урынына һәр кем үҙен белеп, үҙ нәфсеһен яҡшыртырға тейеш.
   Артабан ғалим һуңғы ваҡыттарҙа дин мөхитенә килеп ингәң яңылыҡтарҙы барлап сыға. Читать далее →

                                                         Ризаитдин бин Фәхретдин

   Тәғәйен генә кем тип беләбеҙ Ризаитдин бин Фәхретдинде? Фән эйәләре уны — ғалим, дин әһелдәре — дин белгесе, тарихсылар — тарихсы, философтар — философ, педагогтар — мәғрифәтсе, әҙәбиәтселәр — әҙип, тиҙәр. һанай башлаһаң, уның шөғөлө, һәләте ни саҡлы. Ысын мәғәнәһендә эрудит, энцеклопедик шәхес ул.

   Р. Фәхретдиндең тормошон һәм рухи мираҫын өйрәнеү — халҡыбыҙҙың XIX быуат аҙағындағы, XX быуаттың тәүге сирегендәге мәғрифәт, мәҙәниәт, әҙәбиәт, фән, дин, фәлсәфәүи, эстетик һәм йәмғиәт фекере үҫеше тарихын байҡау тигән һүҙ. Уның биографияһы һәм ғилми-ижтимағи эшмәкәрлеге йөҙөндә ике быуат арауығында йәшәгән башҡорт һәм татар уҡымышлыларының, атаҡлы ғалим-ғөләмәләренең байтаҡ уртаҡ һәм үҙенсәлекле яҡтары айырым-асыҡ сағыла.
   "Донъяла аҡыллы, булдыҡлы, һәләтле әҙәмдәр бик күп, — ти Фәхретдин үҙе. — Ләкин шул әҙәмдәрҙең камиллыҡ эйәләре булып етешеүҙәре өсөн сүкеш менән һандал араһында сүкелеп тороуҙары, әрем, борос йотоп, күҙҙәренән йәш ағыуҙары шарт". Бындай хәл күп кисергән, үҙ заманы һандалында ныҡ сүкелгән шәхес. Читать далее →

                                                 Ғазали бәһлеүән

   Ҡәҙерле атайыбыҙ Ғаззали Ғимазетдин улы Үтәшевтың тыуыуына 100 тулыу айҡанлы уның тормошо тураһындағы хәтирәләр изге рухына балаларынан сәләм үә доға булып ирешһен.

   Яңы өйөн бөтөрөп сыҡҡанда атайыма 65 йәш ине. Балаларыма иҫтәлек, атай нигеҙе булып ҡалһын, тигәндер инде, юғиһә, иҫке өй ҙә ярарлыҡ ине әле. Бураһын Йылайыр районынан алып ҡайтып төҙөгән яңы йортта атай тик өс йыл йәшәп ҡалды.
   Атайым ауыр ҙа, аяныслы ла, мажаралы ла тормош юлы үткән. 1909 йылдың 10 февралендә Хәйбулла районының Кәрим (Таштуғай) ауылында тыуа, 1977 йылдың 5 апрелендә вафат булды. Атайыма 9 йәш кенә булғанда атаһы менән әсәһе бер-бер артлы үлеп ҡала. Уларҙың өлкән ҡыҙҙары Өммөкамал инәй Йылайыр районында кейәүҙә була, иң оло улдары Хужәхмәт олатайға 11 йәш, Бибиғәйшә апайыма — 6, Тайба апайыма — 3, Юныс ағайға — йәш ярым ғына була. Ата-әсәһенән күп ҡалмай ул сабый ҙа донъя ҡуя. Етем ҡалғас, ул балалар ниҙәр генә күрмәгән. Әйберҙәрен, малдарын ҡайһыһын урлап, ҡайһыһын талап алыуҙар, кулак ҡалдыҡтары тип кәмһетеүҙәр, аслыҡ...
Читать далее →

                                               Башҡорт булып йәшәргә
               

                   Хоҙай биргән хоҡуғыбыҙ – донъяла башҡорт булып йәшәргә
   Халыҡта "Сананды — йәй, арбаңды ҡыш әҙерлә” тигән мәҡәл-әйтем бар. Был һүҙҙәрҙә тәрән мәғәнә ята.
   Ни өсөн тигәндә, беҙ ҡайһы бер мөһим сараларға, ваҡиғаларға алдан әҙер булмайынса, көнө килеп еткәс кенә, утҡа баҫҡан бесәй кеүек, йүгермәләргә тотонабыҙ. Һөҙөмтәлә күп кенә хаталар яһайбыҙ, бер сиктән икенсе сиккә һуғылабыҙ.

   Ошо күҙлектән ҡарағанда, 2010 йылдың октябрендә уҙасаҡ Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу сараһы беҙгә бөгөндән үк әҙерлек эштәрен башлауҙы талап итә. Хәҙерге замандың интенсив глобалләшеү шарттарында бар донъяға иҡтисад көрсөгө янағанда халыҡ иҫәбен алыуҙың ниндәй әһәмиәткә эйә булыуын күҙаллауы ҡыйын түгел. 2010 йылда уҙасаҡ Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу сараһында төньяҡ-көнбайыш башҡорттары мәсьәләһе тағы ла һис шикһеҙ ҡалҡып сығасаҡ. Совет дәүерендә был төбәк башҡорттарына ҡарата үткәрелгән сәйәсәтте этноцид тип атарға ла мөмкин. Һәр хәлдә, һәр бер күренеш үҙ атамаһы менән аталырға, тәғәйен баһаһын алырға тейеш тә. Борай башҡорто Людвиғ Шабановтың мәҡәләһе тап шул хаҡта. Беҙ уның мәҡәләһен нисек яҙған, шул килеш, Борай башҡорттары һөйләшендә бирәбеҙ. Читать далее →

                                              Башкиров, Башкирцев

   Башкиров, Башкирцев фамилияларының тамыры... һәм тарихыбыҙҙағы ҡайһы бер «аҡ таптар» тураһында

   Түбәндә һеҙҙең иғтибарығыҙға тәҡдим ителәсәк яҙмалар ҡулыма осраҡлы рәүештә генә тиерлек килеп эләкте. Уларҙың ҡайһыныһы дөрөҫ, ҡайныһы ялған — белмәйем. Әйтә алмайым. Тәү ҡарашҡа, барыһы ла хаҡ һымаҡ. Шиклерәк күҙ менән ҡарағанда иһә, йөрәкте шом баҫа. Хәйер, һүҙҙе баштан, был яҙмаларға ниндәй юлдар менән барып сыҡҡанымдан башларға кәрәктер.
   Бер мәл «Башкиров», «Башкирцев», «Башкирский» фамилияларын йөрөткән кешеләр менән ныҡлап ҡыҙыҡһына башланым. Буштан-бушҡа түгел, әлбиттә. Бер аҙ Силәбе өлкәһенең Нуғайбәк районында йәшәп алырға тура килде. Унда Европа ҡалаларының һәм ҡасабаларының атамаларын йөрөткән (Париж, Балкан, Кассель, Фершампенуаз һ.б.) ауылдарҙа нуғайбәктәр, йәғни керәшен татарҙары ғүмер итә. Исемдәре урыҫса, ә фамилиялары башҡортсамы, әллә татарсамы шунда. Байметов, Байгильдин, Ишимов, Ишменев, Ишкильдин, хатта Ишкинин тигәндәре лә бар. Шулар араһында Башкирский тигән фамилия ла йыш ҡына осрай. Ундай фамилияға нисек эйә булдығыҙ, тип һорайым. Читать далее →

                      Башҡорттың рух шишмәһе

   Әссәләмүғәләйкүм хөрмәтле уҡыусым, һеҙҙең иғтибарға Әнүзә Йомағолованың «Рисәләт» газетаһында сыҡҡан мәҡәләһен тәҡдим итәм.

               Милләтебеҙҙең рух шишмәһе ҡоромаһын

   Бөгөнгө күп милләтле мөхит шарттарында туған телебеҙҙе, ғөрөф-ғәҙәттәребеҙҙе, халҡыбыҙҙың меңәр йыллыҡ дәүерендә ҡаныбыҙға, аңыбыҙға һендерелгән, башҡорт рухын һаҡлап ҡалыу еңелдән түгел. Әлбиттә, матбуғат, мәғлүмәт сараларының милләтте тәрбиәләүҙә әһәмиәте бик ҙур. Телевидение экрандары аша алып барылған тапшырыуҙар, гәзит, журнал биттәрендә баҫылған мәҡәләләр йәштәрҙең дә аңына, тормошҡа мөнәсәбәтенә йоғонто яһамай ҡалмай. Әммә бөгөн башҡорт телендә сыҡҡан гәзит, журналдарҙың тиражы бик аҙ, тотош милләткә барып етерлек түгел
   Бының, әлбиттә, объектив һәм субъектив сәбәпле лә етерлек. Күптәр үҙенә кәрәк мәғлүмәте интернет селтәренән ала. Ә барыбер ҙә милләтебеҙҙең күпселек өлөшө ауыл ерендә йәшәгәнлектән, интернет, компыотер мөмкинселектәре менән файҙаланыу сикләнгән. Ә мәктәп илебеҙ мәғарифында бер туҡтауһыҙ барған үҙгәртеүҙәр, реформалар менән мәшғүл, шуғалыр ҙа уҡыусыны рухи яҡтан тәрбиәләү функцияһын педагогтар үҙ өҫтөнән алып ташлаған. Ниндәй генә йәмғиәт ҡоролошонда йәшәһәк тә, ниндәй генә үҙгәртеп ҡороу елдәренә дусар ителһәк тә, беҙҙе бер милләт итеп берләштергән асылыбыҙҙы һаҡлап ҡалыу һәр халыҡтың үҙенең мөҡәддәс бурысы ул. Әгәр был изге бурысты үтәй алмаһаҡ Аллаһы Тәғәлә беҙҙе икенсе халыҡ менән алмаштырыр. Был турала изге Ҡөрьәндә лә иҫкәртелгән.
    Читать далее →

                                                                  Ҡотлайым?

                                        «Ҡотлайым!», «Тәбрикләйем!» — тимәйек, зинһар
     «Поздравляю!» Рус телендәге һүҙ был. Уны рус ҡәрҙәштәребеҙ йыш ҡуллана. Сөнки христиан дине тәртибенән килә ул ғәҙәт.
     Христиандарҙың дин әһеле (священник), Аллаһ менән бәндә араһындағы урталыҡта тороп, (посредник) үҙе атҡара алмағанды, фәҡәт Аллаһ үтәй торған ғәмәлде лә үтәйем, ти. Мәҫәлән, кешеләрҙең гонаһын ярлыҡай, ә беҙ, мосолмандар, үҙебеҙ атҡара алмаған, үтәргә көсөбөҙ, хәлебеҙ, мөмкинлегебеҙ булмаған ғәмәлде үтәйбеҙ, тип әйтмәйбеҙ.
     Ҡотлайым (йәки: «Тәбрикләйем!»), тибеҙ икән, хәлебеҙҙән килмәгән эште «үтәйем», — тип әйтәбеҙ булып сыға. Сөнки Әҙәм балаһының ҡотларға ла, тәбрик тә итергә хәленән килмәй. Фәҡәт ҡәрҙәш халыҡтың теленән тура тәржемә итеү юлы менән әйтелә был һүҙҙәр.
     Мосолман кешеһе һәр ғәмәлдең, хәлдең, тороштоң, булмыштың Аллаһтан, фәҡәт уның ихтыярынан икәнде белә. Шуға күрә «Ҡотло булһын!», «Мөбәрәк булһын!» тип, теләген әйтә. Аллаһҡа мөрәжәғәт итә мосолман кешеһе. Аллаһтың ҡотло, мөбәрәк итеүен теләй.
     Бөгөнгө көндә дин әһелдәре лә (муллалар ҙа): «Ҡотлайым!», «Тәбрикләйем!» — ти.
     Динде, дин ғилемен белмәгәнлектән түгел, ә телгә, тел үҙенсәлегенә, халыҡтың менталитетына иғтибар итеп еткермәгәнлектән килә был.
     Телдә кешенең күңеле, ғилеме, тәрбиәһе сағыла. Динде инҡар итеп, динһеҙлекте өгөтләп йөрөгән замандың шауҡымы сағыла «Ҡотлайым!», «Тәбрикләйем!» — тигән һүҙҙәрҙә. Аллаһ бойорһа, яңы быуын, телебеҙгә лә, динебеҙгә лә, ғөрөф-ғәҙәттәребеҙгә лә иғтибарлы, беҙгә ҡарағанда күпкә ғилемлерәк тә булыр. Шул сағында яңылыш һөйләүҙәр, хаталаныуҙар юҡҡа сығыр.
     Беҙгә, Әҙәм балаларына, хатаға иғтибар итеү, фәһем алыу, төҙәлеү тейешле.
     Оло йәшкә еттем, йәшлектә өйрәнгәндән арынып булмай! — тип аҡлана дин әһелдәре. Был иһә — аҡланырға маташыу ғына. Фәһем алған, ғилеменә даими талапсан булған кеше һис аҡланмай, телендәге лә, ғәмәлендәге лә хаталарын төҙәтә, сәбәп ҡыла ошо йоҫоҡта.
                                                                                                        Башҡортса дини календарь

                                                              Яуапнәмә

   Мәрхүмдәргә “яуапнәмә” ҡуйыу, уны күкрәгенә ҡуйып ерләү яраймы? – тигән һорау ҡайһы бер кешеләрҙе ҡыҙыҡһындыра. Нимә ул яуапнәмә? Ҡайһы бер кешеләр үлемгә әҙерләнгәндә кәфендән башҡа ҡәбергә “яуапнәмә – шпаргалка” алып китергә уйлайҙар. Йәнәһе мәрхүм булып күмелгәс, һорау алыу фәрештәләренән, шулай уҡ Аллаһ Тәғәләнең хөкөмөнән, сепрәкә, йә ҡағыҙға яҙылған Ҡөръән аяттары һәм доғалары менән ҡотолорбоҙ тип, уйлайҙар. Былай ҡыланыу дөрөҫмө? Юҡ!
   Раббыбыҙ «Йәсин» сүрәһендә: ҡиәмәт көнөндә ауыҙҙарына мөһөр һалып был донъялыҡта ҡылған эштәрен аяҡ-ҡулдарынан һөйләтербеҙ, тип вәғәҙә итә. Инде ауыҙ менән һөйләп булмағанда, әллә ниндәй ҡағыҙ киҫәгенең ярҙамы булырмы? Әлбиттә, юҡ.

Читать далее →

                                                           Байрам көндәре һәм кистәр

   Имам Садыҡ әйткән: «Аллаһҡа тәүәккәллек менән гонаһтар ишеген ябып ҡуйығыҙ, күндәмлек өсөн ишектәр асҡанда «Бисмиллаһ» әйтегеҙ!» тигән.
   Байрамдарҙы ла «бисмиллаһ» әйтеп ҡаршы алырлыҡ, «бисмиллаһ» әйтеп оҙатып ҡалырлыҡ булһын.
«Әһле Исламдың бер йыл эсендәге мөбәрәк көндәре һәм кистәре — 14.
   - Мөхәррәмдә һижри иҫәп менән Яңы йыл башлана.
   - Мөхәррәмдең уны — Ғәшүрә көн. Был көндә күп пәйғәмбәрҙәр бәлә Һәм хәүеф-хәтәрҙәрҙән ҡотолоп ҡалғандар.
   - Сәфәр айының 27-һе Һижрәт кисәһе. Был кисәлә пәйғәмбәребеҙ Абү Бәкер менән бергәләп Мәккәнән Мәҙинәгә күсеп китә. Был һижрәт Ислам диненең бөтә донъяға таралыуына сәбәп була.
   - Мәүлит кисе. — 12-се Рабиғел әүүәл. Пәйғәмбәребеҙ, ғәләйһис-сәләм, тыуған көн.
   - Рәғаиб кисс. Рәжәб айының беренсе Йомаға ҡарай килгән кис.
   - Миғраж кисе. Рәжәб айының 27-се кисе. Пәйғәмбәребеҙҙең күктәргә ашыу кисе. Биш ваҡыт намаҙ ошо кисәлә фарыз ителә.
   - Бәра'әт кисе. Шәгбандың 15-се кисе. Был кистә, йәғни төндә, бәндәләрҙең бер йыллыҡ бәхет-сәғәҙәттәре билдәләнә, тиҙәр.
   - Фәтех Мәккә. Мәккәнең кафырҙарҙан мосолмандар ҡулына күскән көнө. Рамаҙан айының 21-е.
   - Ҡәҙер кисе. Ҡөръәндең тәүге аяттары индерелә башлаған кис. Рамаҙандың 27-се кисе.
   - Ғәйҙел-фитыр. Ураҙа ғәйете. Шәүүәлдең беренсе көнө.
   - Ғәйҙел-Әҙха. Ҡорбан ғәйете. Зөлхизәнең 10-ы.
   - Тәшриҡ көндәре. Зөлхизәнең 11-се, 12-се, 13-сө көндәре.
   - Һәр Йома — мосолмандар өсөн байрам.
   Был байрамдарҙың һәр береһен мосолмандар фәҡирҙәргә ярҙам итеп, доға, тәүбәләр, ғибәҙәт һәм изге ғәмәлдәр менән үткәрә

                               "Светский" — динһеҙ йәшәү мәғәнәһендәме?

   Һуңғы ваҡытта, беҙҙә, ҡайһы бер әҙәмдәр: беҙ, светский государство ла йәшәйбеҙ тип, динде халыҡтан ситләштереп маташалар. Мәҫәлән: мәктәптә мосолман ҡыҙ балалар яулыҡ ябынһа, ярамай, беҙ бит светский илдә йәшәйбеҙ тип, ҡаңғыра башлайҙар. Был мәктәптәрҙә, ВУЗ-дарҙа һәм башҡа эш урындарында яулыҡ ябыныу мәсьәләһе ыңғай хәл ителмәһә, әгәр ҡаршылыҡтар килеп сыҡһа,  шулай уҡ эшләгән ерҙә, намаҙ уҡыуға ҡаршылыҡтар булһа – БГУ-ның юристәренә мөрәжәғәт итегеҙ.
   Нимә тигәнде аңлата һуң «светское государство»? Конституцияла “Россия Федерацияһы светское государство” яҙылған, тик мәғәнәһе нимәлә? Принцибы?
   Светский тигән һүҙ 1993 йылдағы перестройка Конституцияһында барлыҡҡа килә. Хатта, совет осоронда буржуй һүҙҙәре мәғәнәһендә булғас уны телгә лә алмайҙар. Был Конституцияны болғансыҡ осорҙа, Ельцин власта булған саҡта ҡабул итәләр, демократия индербеҙ тип (сит илдәрҙән бар бысраҡты). Читать далее →