Архив автора: Назир Сабитов

Яҡты донъянан бер ҙә туйманым

 Салимьян Бадретдинов           Яҡты донъянан бер ҙә туйманым

   Мөнәжәттәр. Ватандаш журналынан “Фольклор” бүлегенән.                                                                Автор Сәлимйән Бәҙретдинов
   Халҡыбыҙҙың сәнғәт, мәҙәниәт, әҙәбиәт донъяһы башланышын «халыҡ ижады» тигән йәншишмәнән ала. Шуға ла ҡанбабаларыбыҙҙың мираҫы, аманаты, илаһи ҡөҙрәте менән күңелдәрҙе арбап, быуындарҙан-быуындарға күскән. Ауыҙ-тел ижады оҫталары: ҡурайсылар, йыраусылар, сеңләүселәр, йомаҡ ҡойоусылар менән аралашып, уларҙың күңел һандығында һаҡланған ҡомартҡыларҙы миңә лә ишетергә, яҙып алырға насип булды.
   Рухы тере һыуҙай йыр-моң менән һуғарылғанғалыр, йәше һикһәндән уҙған ҡәрҙәшем Шәмсиә әбей Сафина (Ҡыйғы районы, Иҙрис ауылы) йәшәү йәмен, дәртен башҡаларға өләшеп йәшәне, һәр саҡ алсаҡ, көр күңелле, йор һүҙле булды.
Шәмсиә әбей көйләп ишеттергән «Ай менән Ҡояш» бәйете ҡанбабаларыбыҙҙың боронғо магик ышаныуҙарын һүрәтләндереү, күк есемдәренә табыныу йәһәтенән айырыуса иғтибарҙы йәлеп итә. Бәйеттә йәшәүгә йәм биргән Ай менән Ҡояш данлана, Ай «күгелйем күлмәк», Ҡояш «алһыу ҡыҙыл күлмәк» кейгән, Ер йөҙөн яҡтыртам тип донъяға килгән йәнле, ҡөҙрәтле ҡиәфәттә күҙаллана. Ҡояш йәшәү сығанағы, ризыҡ бүлеүсе, таратыусы итеп тә тасуирлана. Ҡояш — сәсеүлектәрҙе йылытыусы, тәбиғәткә йән өрөүсе иң көслө рух. Рухтарҙың ихтыяры буйынса ҡар, ҡалын боҙҙар ирей, яҙ килә, ямғыр яуа, үлән, иген үҫә... Бәйеттә Ай менән Ҡояш бына шулай йәнләндерелеп һынландырыла.

   Бындай мифологик бәйеттәр бармаҡ менән генә һанарлыҡ. Шуға күрә лә «Ай менән Ҡояш» бәйете «Саҡ менән Суҡ», «Науруз» бәйеттәре кеүек халыҡ ижадының бер ынйыһын тәшкил итә.
    Читать далее

Пәйғәмбәребеҙ мөғжизәләренән

башкирский орнамент       Пәйғәмбәребеҙ мөғжизәләренән

   Мөхәммәд, ғәләйһиссәләмдең мөғжизәләре бик күп булған. Шулай ҙа уның 14 мөғжизәһе иң билдәлеләрҙән һанала.

   *Бер ваҡыт кис менән иманһыҙ кешеләрҙең үҙен һынау маҡсатында биргән һорауҙарына яуап итеп, ҡулы менән ишара яһап, айҙы ике киҙәккә ярып күрһәткән. Ай ике киҫәккә ярылып, бер киҫәге — тауҙың бер тарафынан, икенсеһе икенсе тарафынан күренеп торған.

   *Мөхәммәд, ғәләйһиссәләм, хәҙрәти Әбү Бәкер Әс-Ситдиҡ менән Мәккәи-Мөкәрәмәнән күсеп, Мәҙинәи Менәүәрәгә килгәс, Әбү Әйүп әл-Ансари исемле сәхәбә йортона төшкәндәр. Әбү Әйүп әл-Ансари икеһенә етерлек аш әҙерләгән. Аш әҙер булғас, Мөхәммәд, ғәләйһиссәләм, Әбү Әйүпкә Мәҙинә ҡалаһының ихтирамлы кешеләрен мәжлескә йыйырға бойорған. Барлығы 180 тирәһе ҡунаҡ йыйылған, һәр ҡайһыһы шул тәғәмде ашаған. Хәҙрәт Рәсүлуллаһтың мөғжизәһе бәрәкәтендә аш һис кәмемәгән. Был мөғжизәне күргәндән һуң, мәжлескә килгән кешеләрҙең һәр ҡайһыһы, иман килтереп, мосолман булған.
Читать далее

Мәйетте йыуыу һәм кәфенләү

орнамент Башкортостана

                         Мәйетте йыуыу һәм кәфенләү

     Кәфен — мәйеттең күлдәге. Кәфен ир-егет өсөн ҡамис, (оҙон күлдәк), изар (киң таҫма) һәм лифафәнән, ҡатын-ҡыҙ өсөн ҡамис, изар, лифафә, баш яулығы һәм күкрәктәре өҫтөнән бәйләнгән аҡ туҡыманан ғибәрәт.
Әгәр туҡыма әҙ булһа, ир-егет өсөн изар һәм лифафә, ҡатын-ҡыҙ өҫөн изар, лифафә һәм баш ҡапламаһы ла етә. Улай ҙа эшләп булмаһа, мәйет бер туҡымаға төрөлөп ерләнә. Кәфендең аҡ мамыҡ, туҡыманан булыуы хәйерлерәк.

                                     Кәфен киҫеү тәртибе
     Кәфен ирҙәргә 3 ҡат, ҡатындарға 5 ҡат иҫәбенән киҫелә.
     Беренсе ҡат кәфен киҫелгәндә мәйеттең башы яғынан да, аяғы яғынан да 30 см-ға артығыраҡ алына һәм икенсе ҡаты ла шулай уҡ башынан һәм аяғынан 30 см-ға оҙонораҡ киҫелә.

     Кәфендең киңлеге мәйеттең йыуанлығына ҡарап алына. Әгәр тар булһа, шундай оҙонлоғо тәүгеһенә ҡуша тегелә. Хәҙер киң кәфенлектәр һатыла. Әҙер үлсәнеп, ҡырҡылған, бар кәрәк нәмәһе булғандарҙа пакет менән һатыла.
Читать далее

Мәрхүм (үлгән) кешегә ғәмәлебеҙ

орнамент башкир                 Мәрхүм (үлгән) кешегә ғәмәлебеҙ

     Беҙҙең халыҡтың ҡайһы берҙәре (күпселеге) туғандары үлеп ҡалһа ни эшләргә белмәй аптырап ҡала. Был әле шул уларҙың диндән алыҫ икәнең күрһәтә. Динле кеше үлемдән ҡурҡмай, уға әҙер була, тик уның ҡайғырғаны ошо донъяла намаҙ-ураҙаһын етерлек ҡылдымы, игелекте етерлек эшләнеме тигән уйҙа. Был донъяла беҙ өс көнлөк ҡунаҡ, үлгәндән һуң мәңгелек Әхирәт тормошо көтә һәр кемде. Ошо донъялағы ғәмәленә ҡарап әжерендә һәм язаһын аласаҡ. Аллаһ Тәғәлә Ҡөръән Кәримдә: “Ожмаҡ хаҡ, тамуҡ хаҡ”, — ти, бер-нисә тапҡыр.

     Ҡөръән Кәримдә: “Һәр йән эйәһе үлемде татыр”, тигән аят бар. Беҙ ҡайҙа ғына булһаҡ та, нимә генә эшләһәк тә, үлемдән ҡасып ҡотола алмайбыҙ. Әсә ҡарынынан сығып ошо яҡты донъяға килгәс тә, үлемебеҙгә яҡыная башлайбыҙ. Һәр әҙәм балаһын тыуғас та, һыуҙа йыуындырып алалар, аҡ биләүгә урайҙар һәм вафат булып һуңғы юлға оҙатҡанда ла, шәриғәт ҡанундары буйынса, һабынлап йыуып, аҡ кәфенлеккә төрәләр.
     Аллаһ Тәғәлә ошо бар иткәндәре араһында иң өҫтөнө, иң хөрмәтлеһе кешелер. “Хаҡиҡәттән, беҙ кешене иң гүзәл рәүештә бар иттек”. (Дин сүрәһе, 4-се аят. Аллаһ Тәғәлә бер заман фәрештәләргә: “Мин ер йөҙөндә бер хәлифә (Әҙәм) яратмаҡсы буламын”, — тигән. Әҙәмде бар иткәндән һуң Аллаһ Тәғәлә: “Ошо Әҙәмгә хөрмәтләп сәждә ҡылығыҙ”, — тигән. Фәрештәләр барыһы ла Әҙәмгә сәждә ҡылдылар һәм хәҙерҙә беҙҙең өсөн шул ғәмәлдә.
Читать далее

Эттәргә һәм йыртҡыс хайуандарға ҡаршы доғалар

башкирский орнамент

   Эттәргә һәм йыртҡыс хайуандарға ҡаршы доғалар

   Эт ырылдап һеҙгә ташланырға торһа ошо аятты уҡырға. Шулай уҡ доғаны башҡа йыртҡыстарға ҡаршы, әгәр улар һеҙгә ташланырға торһа, мәҫәлән бүре, ҡабан сусҡаһы, айыу, арыҫлан һәм башҡаһы:

وَكَلْبُهُم بَـَسِطٌ ذِرَاعَيهِ بِٱلْوَصِيدِ

“Үә кәлбүһүм бәәситуң ҙираағәйһи бил-үәсиид”

“...Ә эттәре лә тупһала ята ине, аяҡтарын һуҙып, йоҡлашып”. Ҡөръән: 18 сүрә – 18 аят. (Мәмерйә — Кәһәф сүрәһе). 

   Аят йә сүрәне әйтер алдынан: «Әғүҙү билләһи минәш шайтанир раджим, бисмилләһир рахмәнир рәхим» тип әйтергә онотмағыҙ.

                  Берәй хайуандың һөжүменә ҡаршы

ٱللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّكُم، لَنَآأعْمَـَـلُنَا وَلَكُمْ أَعْمَـَــلُكُمْ، لآ حُجَّةَ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ ، ٱللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا

“Аллаһу раббүнәә үә раббүкүм, ләнәә әғмәәлүнәә үә ләкүм әғмәәлүкүм, ләә худжжәтә бәйнәнәә үә бәйнәкүм, Аллаһу йәджмәғу бәйнәнәә”.
Читать далее

Яҙмыш — һикәлтәле юл

Барлыбаев Халил

                             Яҙмыш — һикәлтәле юл
       (Хәтер осҡондарынан тоҡанған фәлсәфәүи уй-фекерҙәр)
                                                   Әгәр ат һөрөнһә,                                                                                      Атты ғәйепләмә.                                                                                        Юлды ғәйеплә...  Рәсүл Ғамзатов
                                           Инеш

Кешенең ғүмер юлы һис тә һыҙыҡтарға бүлгеләнеп, юл билдәләре, светофорҙар ҡуйылған шыма асфальт юлға һис тә оҡшамаған. Киреһенсә, ул йә һикәлтәле, ҡараңғы урмандар аша үтеүсе, тау-ташлы һәм боролмалы һуҡмаҡтарға, йә бер көнө ҡояшлы, икенсеһе ел-ямғырлы, ҡайһы саҡ туңдырып хафаландырған, икенсе осор йылытып, ҡыуандырған һауа торошона тиң. Тормош -шатландырып та, ҡайғыртып та, йылындырып та, өшөтөп тә ала торған сәйер ысынбарлыҡ. Йәш сағында кеше алдағы көндәрҙең ҡайһыһы ел-ямғырлы, ҡайһыһы аяҙ булырын күҙ алдына ла килтерә алмай ҙа, кәрәк тип тә тапмай. Был хәлде ҡалаға машинала инә башлағандар менән сағыштырып була: таныш булмағандар бараһы еренә аҙаша-һораша, тегеләй ҙә былай интегеп йөрөп, ә таныш булғандар бер ниндәй көсөргәнешһеҙ, тиҙ һәм енел генә барып етә. Кеше, олоғая килә тәжрибә туплап, донъя хәлдәрен самалап, иртәгәһе көндә һәм киләсәктә ни буласағын һиҙемләү һәләтенә эйә була бара. Тормош тәжрибәһен ололар йәштәр менән күберәк уртаҡлашһа, йәштәр уларҙың кәңәшенә иғтибарлы булһа, юлын күптәр көтөлмәгән хаталарҙан азат булып үтер ине. Ҡайһы саҡ кеше хаталанмаҫҡа тырышып, хәҡиҡәтте белеп йөрөһә лә, уны тормошҡа ашыра алмай. Күптәр хәҡиҡәтте аңламай, ә уны үтә күргәндәр күпселекте ышандыра алмай, тауышланып йә эстән ғазапланып йәшәй. Тормошонда ниндәй һикәлтәләр булырын алдан белмәгән кеше абынып та ҡуя. Читать далее

Арғаяш башҡорттары тарихынан

2017-01-24_18-43-06

             Арғаяш башҡорттары тарихынан
   "Арғаяш башҡорттарының ауыҙ-тел ижады ҡомартҡылары" китабынан, авторы Дамир Валиев. Силәбе өлкәһе Арғаяш районының өс аҡһаҡалынан яҙып алынған өс тарихи легенда.

       Мейәс буйы ауылдарының килеп сығыуы

   Бик боронғо заманда Учалы яҡтарында урынлашҡан Наурыҙ ауылында Тәңребирҙе тигән ҡарт оло улына сит ауылдан килен әйттерә. Килен кешенең исеме Аҡһылыу була. Ул үҙе менән бик күп мал эйәртеп алып килә. Оҙаҡ та тормай, Тәңребирҙенең оло улы ауырып үлеп китә. Аҡһылыу тол ҡала. Бер аҙ ваҡыт үткәс, ауыл егеттәре Аҡһылыуға димселәр ебәрә башлай, әммә Аҡһылыу берәүҙе лә яҡын күрмәй, барыһын да кире ҡаға. Ауыл халкына был оҡшап етмәй. Йәш ҡатынға көн күрһәтмәй башлайҙар. Аптырағас, Аҡһылыу ҡыштың бер көнөндә аяғына саңғы кейеп, Мейәс буйлап ер ҡарарға сығып китә. Ул бик оҙаҡ йөрөй торғас, иҫ китәрлек урманлы тауҙар араһында ятҡан мөһабәт күл буйына килеп сыға. Был тирәлә бер ниндәй торлаҡ та, кеше лә күренмәй, ә ҡош-ҡорт йыш осрай. Аҡһылыу бер һунарсыны осрата. Уның әйтеүе буйынса, был күл Арғужа исемле булып сыға. Был яҡта сырҙы һәм һыҙғы башҡорттары йәшәй икән. Һунарсы Аҡһылыуҙы үҙе йәшәгән төйәккә алып ҡайтып ҡунаҡ итә, үҙенең ауылдаштары менән таныштыра. Аҡһылыу был яҡ халҡының үҙҙәре бер төрлөрәк һөйләшеүҙәренә иҫе китеп йөрөй. Былар «һеҙ» тигәнде «һеҫ» тип, «һеҙҙеке» — «һеҫтеке», «беҙҙеке» — «беҫ- теке», «ҡыҙҙар» тигәнде «ҡыҫтар» тип һөйләшәләр икән.
    Читать далее

Кем ул Иблис?

башкирский узор                                          Кем ул Иблис?

     Ҡөръән Кәримдә: Аллаһы Тәғәлә бар донъяны, күк-ғәләмде һәм беҙҙе һыуҙан яратты, бар ҡылды әйтелә. Хәҙерге ваҡытта фән ғәлимдәре быны иҫбатланылар. Шулай уҡ Аллаһы Тәғәлә һыуҙан утты ла яратты. Ҡайһы берәүҙәр әйтерҙәр: «Һыу менән ут — дошман», — тип. Әммә был уй наҙанлыҡтан, хатта, һыуҙы әллә ҡасан машиналарҙын яғыулығы итеп ҡуланалар.

     Бына ошо уттан Аллаһ Тәғәлә бер ир затынан булған эйәне яратты.
     Ул уттан яратылған зат бик тә йылғыр булды, күккә осарға теләһә, күккә менде, ерҙә йөрөгөһө килһә, ерҙә сәйәхәт итте. Уның алдында йылға, диңгеҙ, тау, ҡая таш һымаҡ килеп тыуған ҡаршылыҡтарҙың береһе лә кәртә булманы, барыһында үтә сығып йөрөнө. Ҡайҙа теләһә шунда иркенәйеп йөрөр ине. Әммә, буйһонған ут булараҡ, уның йөҙө-тәне сөм-ҡара күмер кеүек ине. Әгәр ҙә күҙенә дәрт уты төшһә, бөтөн тәне осҡонланып китә ине... Әгәр ҙә шуның өҫтөнә Аллаһы Тәғәлә исеме менән һыйынып таш ырғытһаң, янып юҡҡа сығар ине. Был хикмәттәре менән бик тә ғәжәйеп күренде.
    Читать далее

Йома мөнәжәте

2017-01-24_18-42-14

                        Йома мөнәжәте
             Эй, шәкертләр, уҡыйыҡ беҙләр,
             Тик ятыуҙа ни файҙа бар?
             Киң донъялар булмаһын тар,
             Ял итергә йома көн бар.
                      Ултырмайыҡ көнө буйлап,
                      Уҡыйыҡ киләсәкте уйлап.
                      Китмәйек зиһанат буйлап,
                      Ял итергә йома көн бар.
             Наҙан ҡалһаҡ — хур булырбыҙ,
             Ғилем алһаҡ — ҙур булырбыҙ,
             Зиһанаттан ҡотолорбоҙ,
             Ял итергә йома көн бар.
                                                                            Читать далее

Уҙған ғүмер

узоры башкирии                                      Уҙған ғүмер

   Ҡайны, күмәк йылҡы араһынан теләгән атыңды һайлап тот та мен, тигәс, кейәү егет ҡайныһына: “Йылҡың араһында толпар юҡ, әгәр рөхсәт итһәң, толпар тыуғанын көтәйем”, — тип үтенгән. Ҡайны быға риза булған, ти.
   Өлкәр (Иләк йондоҙ) ҡалҡмай, толпар тыумай, тиелә халыҡ ырымында. Шуға күрә кейәү егет йыл һайын яҙ менән Өлкәр ҡалҡҡан мәлдә йылҡы араһына барып, толпар тыуыуын күҙәткән, ти. Бер йыл көтә, ике йыл көтә, ниһайәт, толпар тыуа. Егет был хаҡта ҡайныһына әйтеп ҡуя. Унан һуң бер йыл үткәс, егет ҡайныһынан: “Толпар менергә эшкинде, беҙгә кәләшем менән икәүләп ҡайтырға рөхсәт ит инде, ҡайным”, — тип үтенгән, ти. Ҡайныһы быға ризалыҡ биргән.
    Читать далее